O OPEN RUIMTEN IN HET OUDE CENTRUM VERKENNINGEN IN MIDDELEEUWS BERGEN OP ZOOM - 3 Bij het woord "open ruimten" zal iedereen vooral denken aan de pleinen in de stad. Dit zijn echter openbare ruimten, terwijl daarnaast ook tuinen en boomgaarden open ruimten kunnen vormen. Hieronder een poging om de open ruimten in de middeleeuwse stad te situeren. Beginnen we kloksgewijs vanuit het noorden, dan moet op de eerste plaats de Scholiersberg worden genoemd, een waarschijnlijk nogal heuvelachtig terrein, dat vanaf het tegenwoordige pleintje zich uitstrek te tot aan de Grebbe ten oosten van het Markiezenhof. Voor een deel was het bezit van een zekere Claus Rasschert, die het in 1421 aan de heer van Bergen op Zoom verkocht. Dit terrein omvatte een brede strook grond vanaf ongeveer de tegen woordige achterplaats van het Mar kiezenhof tot aan het verdwenen Schendelestraatje (dat liep tussen de huizen Steenbergsestraat nrs. 24 en 26 naar de Scholiersberg). De heer van Bergen op Zoom liet er een boomgaard op planten en het huis van Rasschert afbreken. Het geheel verdween ca. 1485, nadat reeds eerder een deel van de berg was afgegraven. Het terrein van de voormalige boomgaard werd aan particulieren in gebruik gegeven en de rest bij de achtertuin en achter plaats van het Hof gevoegd. 1) Ten noorden van de huidige Vis markt lag in het blok tussen de Mosselstraat, de Sint Antonius- straat, de Scholiersberg en de Hofstraat een uitgestrekt binnenter rein, in de zestiende eeuw nog gebruikt als kaatsbaan. 2) Thans is de bebouwing er nog steeds niet dicht. Dit in tegenstelling tot het blok ten oosten ervan, langs de Mossel straat, Sint Antoniusstraat, Wijn gaardstraat en Vismarkt, dat met de tegenovergelegen hoekpanden sa men "de Vijfhoeck" werd genoemd, totdat er aparte straatnamen in het terrein opkwamen. Nu is laatstge noemd blok het dichtstbebouwde van de stad, maar het feit, dat dit hele terrein aan de noorzijde begrensd door: Willem van Ham W#}*. Gezicht op de Nieuwe Markt naar een tekening van B. Klotz, 1671 Deze open ruimte ontstond door het afbreken van de stadsmuur en demping van de gracht, die aansloot bij de Lievevrouwepoort (Kupferstichkabinett, West-Berlijn). door de stadsgracht) één naam had, wijst erop, dat hier van één open ruimte sprake moet zijn geweest. 3) Aan de oostzijde van de Vismarkt strekte zich een ruim terrein uit, waarop in de vijftiende eeuw, of iets daarvoor, het klooster van de "rijke" nonnen van Sint Margrieten in het Dal van Josaphat, een Begijnhof (daarover is weinig bekend) en het Sint Jacobsgasthuis met kapel een plaats kon vinden. Thans wordt dit terrein bijna geheel in beslag ge nomen door Huize Sint Catharina. Het ruime open terrein, waarop in de vijftiende eeuw het Minderbroeders klooster (1464), het Kleine Hof van de Heer van Bergen op Zoom en het Cellebroedersklooster (1474) zijn gebouwd en waar de Korenbeurs straat (1478), de Korenmarkt (ca. 1482) en de Kettingstraat zijn aange legd, stond in de vijftiende eeuw bekend als de "Ramerie" en de Gasthuisbeemden. De rameriën ga ven plaats aan de bleekvelden en de span- en droogramen voor de laken nijverheid; de Gasthuisbeemden waren lage weidegronden, die aan sloten bij het kerkhof van het Sint Maartensgasthuis. 5) Gewezen mag nog worden op de Noordmolen, die aan het einde van de Minderbroederstraat stond, waarnaar het straatstuk tussen de Klaverstraat en de Weverskat nog lang Noordmolenstraat heette. De molen is in 1 536 opgevolgd door een naamgenoot aan de noordzijde van het Havenkwartier (hieraan herin neren nog de namen Molenpad en Molenbergstraat. 6) In het hart van de stad besloeg de Sint Gertrudis of Grote Kerk eertijds samen met het omringende kerkhof een aanzienlijk terrein. Het kerkge bouw is echter uitgebreid, waarbij het kerkhof enige malen verplaatst moest worden. Het geheel verdient een uitgebreider verkenning, die in een volgende Waterschans hoort te verschijnen. Aan weerszijden van de Rozemarijn straat strekte zich het Vrijthof uit. Deze naam wijst op een terrein, dat door muren omringd en daardoor gevrijwaard was (in het Middelne derlands "gevrijt") van zijn omge ving. Ook kerkhoven waren door muren omringd en werden Vrijthof bevrijde hof genoemd (vandaar dat sommigen hieronder alleen kerkhof willen verstaan). Het Vrijthof in enge betekenis zal zich hebben beperkttot het hof, waarin de cellen (éénkamer woningen) stonden van de Onze- lievevrouwenbroeders of de Carme- lieten van Mechelen en van de Begijnen of Zusterkens van Bergen. De laatsten zijn begin vijftiende eeuw verhuisd naar de Geweldiger- straat. 7) De cellen lagen aan de westkant van de straat, een vrij smalle strook langs de stadsmuur kon nog het Rabau wenhuis voor bedelaars, later een militaire opslagplaats, worden inge richt. 8) Het Sint Jorisgilde van de oude voetboogschuttes had er in 1444 een schuttershof. 9) De voetboogschutters hadden in 1440 ook een hof in de Schoolstraat. Het huis van deze schutterij staat nog afgebeeld op de tekening van Barnardus Klotz uit 1671, alsmede het ca. 1484 gebouwde Cellezus- tersklooster aan de Huijbergse- straat. 12) Langs de Schoolstraat stonden eertijds huizen van allure, die men er sinds de verwoesting van de stad in 1747 niet meer vindt. Tegenwoordig hebben enige panden SCHETSKAART VOOR HET CEN TRUM VAN BERGEN OP ZOOM, CA. 1500. Hierop aangegeven de open ruimten voor 1450 reeds bestaande. A. Scholiersberg B. Vijfhoek C. Bouwblok ten oosten van de Vismarkt (St. Margrietenklooster, St. Jacobsgasthuis) D. Ramerie E. Gasthuisbeemden F. Vrijthof G. Terrein van de Lindebaan en omgeving H. Peerdenkerkhof CL. Achterterrein van het huis De Kolve (globaal) StA. Achterterrein van het huis St. Antonius (globaal) NM Noordmolen VM Molen bij het voetboogschut tershof BM. Bosmolen KM Kapelmolen RM Runmolen KI -3 Globale ligging van de achter eenvolgens in gebruikgenomen kerkhoven. 1Terrein van Cl. Rasschert. 2. Kaatsbaan. 3. Terrein Minderbroederklooster. 4. Gasthuiskerkhof 5. Terrein Cellebroedersklooster. 6. Terrein Rabauwenhuis. 7. Cellen van de Onzelievevrouwe- broeders en van de zusters van Bergen. 8. Voetboogschuttershof aan de Rozemarijnstraat. 9. Cellezustersklooster. 10. Voetboogschuttershof Huyberg- sestraat. 11Achterterreinen van huizen aan de Hoogstraat. 12. Handboogschuttershof. Molen vrij nauwkeurig gesitueerd. II. Molen bij benadering gesitueerd. III. Globale grens van de besproken terreinen (aangegeven met letters A- H). IV. Globale grens van binnen van binnen de besproken terreinen gele gen deelgebieden (aangegeven met cijfers).

Periodieken

De Waterschans | 1985 | | pagina 6