'I'
en het gebouw van deSosjale Joenit)
(kaart 2,L) alsmede een tiental op de
hoek van de Sint Antoniusstraat en
de Scholiersberg. (kaart 2,M) Deze
laatste waren in 1562 afgebroken; de
plaats waar ze gestaan hadden is in
1581 verkocht.25) Veel eerder, in 1484,
was de grond van een voormalige
boomgaard aan de Scholiersberg
vervreemd om daar woningbouw
mogelijk te maken. Het Hof, voortaan
omgeven met muren en poorten, vorm
de sindsdien een afgesloten geheel in
een omgeving die zijn vroegere agra
rische karakter geleidelijk verloor.
Overige 'buren'
Enige buren van de markies hadden
zelfs het recht, over zijn erf de open
bare weg te mogen bereiken. Deze
situatie was ontstaan in de tijd (vóór
1513) toen er nog een straatje langs
de Grebbe liep, dat op de Vismarkt
uitmondde. Dit straatje werd aan de
zuidzijde begrensd door de Grebbe.
De huizen aan de noordzijde van de
Kortemeestraat hadden deze water
loop als achterste begrenzing. In de
zestiende eeuw begon het stadsbe
stuur delen van de Grebbe uit te
geven aan burgers, die eigendom
erlangs hadden, met het recht deze te
overwelven. In 1509 is sprake van een
poort achter het huis den Nyeuwen
Rijn (Kortemeestraat 19) (kaart 2,D),
die toegang gaf "achter uute ende
over een brugge, die aldaar over de
Grebbe gelegd is bij gedooge van de
stad".26) Bij het huis Sint Joos (kaart
2,F) (Kortemeestraat 29-31) bestond
dezelfde situatie, met dit verschil dat
de poort en de brug waren gelegen
achter het belendende huis de Maecht
van Mechelen (kaart 2,E) (Kortemee
straat 27) dat nietzo'n erf had. Het erf
van Sint Joos was dus breder dan het
huis zelf.27) Toen de stad ook het deel
van de Grebbe tussen Sint Jacobs-
brug aan de Kremerstraat en de brug
van Sint Joos had verkocht, waarop
vervolgens het huis Sint Jacob (kaart
2,G) werd gebouwd, was het blok aan
de hoek Kortemeestraat en de Kre
merstraat reeds vrij kompakt be
bouwd.28) Na de bouw van de achter
poort van het Hof (kaart 2,H) bleef het
recht van doorgang voor de aangren
zende percelen bestaan.
De gevels aan de zijdzijde van het Markiezenhof na de afbraak van de huizen Het
Groot en Het Klein Reepken in 1918. Foto Rijksdienst voorde Monumentenzorg.
AANTEKENINGEN
1. W.A. van Ham HET MARKIEZENHOF
TE BERGEN OP ZOOM (Bergen op
Zoom, 1986) 20-23. In het hier gepu
bliceerde artikel en de bijbehorende
kaart zijn enige detailwijzigingen
aangebracht t.o.v. dat boekwerk,
zulks naar aanleiding van nadere
bestudering van de beschikbare ge
gevens. Met veel dank aan dhr. C.
Booij, projektleider bij de restaura
tiewerken van het Markiezenhof voor
de ter beschikking gestelde opme-
tingstekeningen en overige gegevens
m.b.t. de bodemvondsten.
2. Van Ham, HET MARKIEZENHOF, 46
nr.27.
3. Gemeente-archief Bergen op Zoom,
Stadsregister fol.209, akte van 7
oktober 1401.
4. Stadsreg. 134, akte van 22 juli 1418.
In genoemde akte van 1401 en in
akten van 20 mei 1412 (fol.110v) en
van 19 juni 1416 (fol.125v) is sprake
van het erf "dat Jan Pec PLACH toe
te behoren." Hieruit blijkt dat het toen
reeds niet meer in bezit van Pec was.
Vermoedelijk was het al door de heer
van Bergen op Zoom verworven. Van
het perceel van Hendrik van der
Woude is in de akte van 20 mei 1412
geen sprake meer. Vermoedelijk is
het met het van Jan Pee afkomstige
erf verenigd.
5. Zie aantekening nr.7. Reeds in 1418
kocht de heer van Bergen op Zoom
een erf ter plaatse van het Ghulden
Cruys, maar hij vervreemde het weer
in 1419. Stadsregister, akten van 22
juli 1418 (fol. 134) en 12 mei 1419 (tol.
137v)
6. Gemeente-archief van Bergen op
Zoom, R 215,97v (akte van 15 sep
tember 1497); R 215,296v (akte van
24 jan. 1505). Archieven Raad- en
Rekenkamer (hierna ARR) rentmr.rek.
1507/1508, 41 v. Aangezien de reke
ningen van 1503/1504-1506/1507 ont
breken, kan de afbraak van het huis
enige tijd vóór 1507 hebben plaats
gehad.
7. Rijksarchief Antwerpen, cartularium
van de Kartuizers, 298v (akten van 12
dec. 1346 en van 12 juni 1385).
GABoZ, R 213,140v (akte van 14 juli
1447) en R 213,163 (akte van 6 nov.
1450) R 216,220 (akte van 19 aug.
1513).
8. R 215, 230 (akte van 2 sept. 1502) en
305 (akte van 28 mrt. 1505). Nog in
1523 verkocht de heer van Bergen op
Zoom, die in het bezit was gekomen
van het huis, dit zeer kort erna weer
(R 217,290, akte van 8 mei 1523 in de
marge akte van 22 mei 1523).
ARR 937.1, rentm.rek. 1533/1534,
ongefol. Renten betaald over 1532-
1534 van hethuis, datin 1531 ontruimd
is.
9. R 219,221 (akte van sept. 1533);
ARR rentm.rek. 1561/1562, ongefol.
"nu 't Hoff van Bergen".
10. Zie aant.nr. 7; stadsreg. 68 (akte van
18 mrt. 1400); R 213,60v (12 febr.
1440).
11. R 219,176v (akte van 20 sept. 1532) in
de marge staat vermeld, dat het "aen-
bort" (aanvaarding, rechtvan de heer
van Bergen op Zoom om het huis bij
verkoop voor zichzelf op te eisen)
gerespecteerd zal worden. In rentm.
rek. ARR 936 rentm.rek. 1532/1533,
ongefol. vermelding van het huis 't
Repken met de twee huizen ernaast
als bezit van de markies. R 228,182v
(akte van 1 sept. 1611).
12. R 217,305 (akte van 3 juli 1523); R
220,257v (akte van 15 sept. 1543);
ARR rentm.rek. 1576/1577,11; R 228,
183 (akte van 1 sept. 1611).
13. Stadsreg., 208 (akte van 9 juli 1400);
stadsreg.,78 (akte van 15 dec. 1402);
ARR 1,49v (akte van 13 okt. 1412.
14. Stadsreg. 138v (akte van 18 aug.
1419) en 147 (akte van 29 mei 1422).
Wellicht was het zuidelijkste huis
hezelfde, dat later als het huis van
Jan van Herlaer vermeld is in de
rentmeestersrekeningen van de heer
van Bergen op Zoom. Zie Van Ham,
HET MARKIEZENHOF, 46-48 nrs.
25, 28, 30, 42. Ik kom hiermee terug
op mijn eerdervermoeden, datdit het
huis betratten zuiden van de Grebbe
staande op het erf, dat later van Jan
Pec was. In 1424-1440 was deze
vervreemding te lang geleden om
nog bekend te zijn; bovendien was
voor een kennelijk groot gebouw, als
in genoemde rekeningposten vermeld
is, waarschijnlijk op dat erf geen
plaats. Zie ook voetnoot 23.
15. ARR, rentm.rek. 1470/1471,17; rentm.
rek. 1484/1485,26; Van Ham, HET
MARKIEZENHOF, 47-48, nrs. 36 en
■40; rentm.rek. 1500/1501,40v "daer
men nu de Raedtcamere houdt"; nog
in rentm.rek. 1508/1509,38; niet meer
in 1511/1512,38.
16. Stadsrek. 1487/1488,14v.
17. Stadsreg. 147v (akte van 9 okt. 1421);
rentm.rek. 1424/1425 de boomgaard
op de Scholiersberg verpacht; 1437-
/1438,4v niemand wil deze pachten;
1439/1440,4v de kersen, appels en
peren in het Hof verbruikt; in 1440 als
leen gegeven aan Jan den Bock.
W.A. van Ham, "De leengoederen en
de leenmannen van de heerlijkheid
Stad en Land van Bergen op Zoom",
BIJDRAGEN TOT DE GESCHIEDE
NIS INZONDERHEID VAN HET OU
DE HERTOGDOM BRABANT 52
(1969) 21 nr.1; rentm.rek. 1484/1485,3.
Zie ook rentm.rek. 1490/1491,5.
"Paleis van de Markiesaat"
Ontwerptekening door Greive, 29 augustus 1866, voor ziin houtgravure.
Verzameling, afkomstig van het Noordbrabants genootschap.
18. ARR rentm.rek. 1473/1474,4. In de
rentm.rek. 1502/1503 nog verhuurd
voor 3 jaar; in 1507/1508 niet meer.
19. Stadsreg. 112 (akte van 4 nov. 1412)
en 114 (akte van 26 mei 1413).
20. Van Ham, HET MARKIEZENHOF, 46
nr. 24.
21. Van Ham, HET MARKIEZENHOF, 48
nr. 50: "een nieuwe poorte. voeren
aendestrate" (1442/1443). Dit straatje
werd genoemd in de stadrekening
van 1413/1414,8v: "gecautsijt in 't
straetken tusschen mijns heeren van
Bergen ende Jan van Heerlere en
voir Jan Thyssen f. put 400 roeden
fol.7v: De Put voir Jans van
Heerlaere".
22. Een badstoof, ter plekke verdween
vóór 1458 en een straatje daarna. DE
WATERSCHANS 15 (1985-1) 2-3.
23. ARR rentm.rek. 1502/1503,50 e.v.;
1504/1505,61; 1576/1577,48. Van
Ham, HET MARKIEZENHOF, 20, krt.
op 22. Dit gebouw was in 1707 een
brouwerij. ARR 28 resoluteie van 30
maart 1707.
24. Stadsrek. 1490/1491,57, 68, 82.
25. R 216,134 (akte van 5 april 1510); R
226,248v (akte van 8 jan. 1581) ver
koop van het erf, waarop de gods
kamers aan de Scholiersberg hebben
gestaan) R 215,30 (akte van 7 mrt.
1505); R 216,240v (akte van 5 mei
1514), rentm.rek. 1514/1515,64.
R 252,206v (akte van 27 apr. 1731)
verkoop van de vijf huisjes met erfjes,
genaamd de Vijf Sinnen, de laatste
godskamers, die nog bezit van de
markies waren, aan Evert Sinsum,
mr. grutter en poorter van Bergen op
Zoom.
De godskamers achter het Hof worden
in 1564 genoemd. R 223,89v (akte
van 20 okotber 1564); hetzelfde huis
(Sint Margrieten aan de Vismarkt)
grenst in 1568 aan het "Groot Hof" R
225,22v (akte van 13 februari 1568).
Een en ander aangrenzend pand. De
Gulden Horen aan de Vismarkt grens
de in 1 542 nog aan de godskamers R
220,232v 16 juni 1542), grensde in
1577 aan de schuur van het Huis van
Bergen R 226,125v (akte van 4 januari
1577). DegodskamersachterhetHof
stonden door middel van een gang in
verbinding met de Hofstraat. R 222,
187v (akte van 5 juli 1560). Daar
grensden zij aan de stalling en het
turfhuis van de markies. R 220,267v
(akte van 29februari 1544). Een huisje
aan de Hofstraat achter de schuur of
het "karoshuis" is in 1664 door de
markiezin in cijns gegeven. ARR 71,69
(besluit van 6 november 1664).
26. R 216,123v (akte van 28 september
1509).
27. R 217,58v (akte van 19 november
1518), vergelijk R 216,167 (akte van
23 mei 1511).
28. R 217,235v (akte van 6 juni 1522).
29. In 1534 blijkt het achterhuis van Sint
Joos de plaats in te nemen, waar in
1522 de brug van dat huis werd
genoemd. R 219,217 (akte van 3 juli
1534) vergelijk R 217,225v (akte van 6
juni 1522). Het perceel van Sint Joos
wordt in 1534 aan de noordzijde
begrensd door de "gang van de
Grebbe", toebehorende "den Ryn"
(de Nieuwe Rijn, Kortemeestraat 19).
44-