De 'Twee Vrienden' van Nieuw
Borgvliet
68
69
De Waterschans nr. 4 1990
Roos zijn verzameld en gerestaureerd
door medewerkers van de Stichting In
den Scherminckel. Thans maken deze
voorwerpen deel uit van de collectie
van die Stichting: zie Weijs, 'Put-
vondsten achter Draeck en Scherminc
kel', 26-39. 31. Mededeling T. Helperi
Kimm. 32. D.H. Duco, 'De kleipijp in
de zeventiende eeuwse Nederlanden',
in: P. Davey (EdThe Archaeology
of the Clay Tobacco Pipe, V, Europe 2
(BAR International Series
106)(Londen, 1981) 175-176 33. Du-
co. 'De kleipijp in de zeventiende
eeuwse Nederlanden', 314 en 330. 34.
K. Göbels, Rheinisches Töpferhand-
werk; gezeigt am Beispiel der Freche-
ner Kannen-, Düppen- und Pfeifen-
backer (Frechen, 1971) 204 e.v. 35.
H. van Gangelen, G. Kortekaas A.
Carmiggelt. Ceramiek uit een laat-18e
eeuwse afvalkuil op het uoormalig
Zuiderkerkhof te Groningen (Corpus
Middeleeuws Aardewerk, reeks
B) (Amersfoort/Laarne, 1987) 7-8. 36
G.A. Brongers, 'Porseleinen pijpekop-
pen in het Niemeyer Nederlands Taba-
cologisch Museum te Amsterdam en
Groningen', AntiekV (1970/'71) 150-
158 en J.M.G. van der Poel, 'Gedeco
reerde pijpekoppen van Nederlandse
plattelanders in de negentiende eeuw'.
Antiek (1970/'71) 159- 167 37. Fran
ken, 'Pijpen als dateringsmiddel', 39-
41. 38. H.T. Colenbrander, De af
komst der Boeren (1902), 74-75.
door MARTIEN VENSELAAR
Op 28 mei 1890 verleenden bur
gemeester en wethouders van Ber
gen op Zoom aan J.B. Janszoon,
broodbakker en herbergier en J.
Eist, winkelier en herbergier, inge
volge de Hinderwet vergunning tot
het oprichten van een houten
wind-standaard- korenmolen op
het perceel F 862. In hun verzoek
schreven de aanvragers, dat de
molen grotendeels in hout zou
worden opgetrokken, met gebruik
making van bouwmaterialen, afko
mende 'van der amotie' (van de af
braak, red.) afkomende van een
vervallen molen aan de Heimo
len.1 De molen zou in eikenhout
worden gebouwd en rusten op vier
gemetselde teerlingen, de kast ge
heel bekleed met hout en de be
kapping gedekt met asfaltpapier.
Het maalwerk zou geschieden met
voor- en achtermolen en met een
dubbel stel molenstenen.
Toen de aanvragers aan het werk
gingen, bouwden zij iets geheel an
ders. Het resultaat was een stenen
bergmolen met een gemetselde
romp van bijna 20 meter hoog en
de bouw ging onwaarschijnlijk
vlug. Dat valt af te leiden van de
tekst op de sluitsteen boven de mo
lenpoort, die luidt
Joh. Bapt. Janszoon
Jac. Eist
25 juni 1890
J. Sebers 1810
Naar de betekenis van de laatste
regel kan alleen maar worden ge
gist. Mogelijk gaat het hier om de
naam van de eigenaar van de ruïne
aan de Heimolen, die misschien
een poosje in de firma is blijven zit
ten.
Markant
Door de eeuwen heen is Bergen
op Zoom een bedrijvige stad ge
weest en in het verleden moeten er
nogal wat molens als energiewin
ners gestaan hebben. Wij hadden
hier zelfs een getijdemolen, wer
kend op de eb-en vloedstroom van
de Oosterschelde, waarvan het
molenhuis nog aan de Oude Vis
sershaven te zien is.2
De molen 'De Twee Vrienden' is
een berg-korenmolen, gelegen op
de 3 1/2 meter hoge zandrug van
de westelijke stadsrand en neemt
daardoor in het silhouet van Nieuw
Borgvliet een markante plaats in.
Tot 1914 heeft hij voor de familie
van de stichters onopvallend, voor
zover je dat van een molen kan
zeggen, zijn plicht gedaan, maar hij
is in die tijd wel de laatste molen
van de stad geworden. In 1914
werd Fons van Loon de eigenaar,
die hem vervolgens in 1926 aan
zijn broer Piet heeft overgedragen.
Dat was blijkbaar een opvallend
bekwame molenaar, want op 2
maart 1956 kreeg hij van de stich
ting 'De Hollandse Molen' een oor
konde als blijk van waardering
voor zijn vakmanschap.3
In 1956 werd het complex ver
kocht aan de firma Van Dorst te
Wouw en daarmee begon voor de
molen een duistere periode. Tot
die tijd was de opstal keurig onder
houden geweest, maar Van Dorst
was geen molenaar. Hij had een
transportbedrijf met één wagen en
hij was in de molen met omgeving
alleen geïnteresseerd als bergplaats
en parkeerterrrein. De molen zelf
nam hij maar op de koop toe.
Het zichtbare verval begon natuur
lijk de aandacht te trekken. In een
artikel in het Brabants Nieuwsblad
van mei 1966 wordt geschreven
over de slechte toestand van de
molen in het algemeen en van het
houtwerk in het bijzonder en aan
gedrongen op tijdig ingrijpen. Vol
gens Van Dorst, die in het artikel
ook aan het woord komt, is restau
ratie nog wel mogelijk, al zal dat
dan wel zo'n 40.000 gulden gaan
kosten. Hij denkt echter niet dat de
molen nog ooit zal kunnen malen.
Het gemeentebestuur heeft in die
periode verschillende malen hulp
aangeboden, maar men kon hier
over met Van Dorst niet tot over
eenstemming komen.
Geen illusies
In het in 1973 uitgekomen stan
daardwerk 'De Brabantse Molen',
waarin 130 molens uit onze pro
vincie worden beschreven, wordt
ook aandacht aan 'De Twee Vrien
den' geschonken. Na blijkbaar eer
dere verdrietige ervaringen vertelt
t-t
De Waterschans nr. 4 1990
Korenmolen 'De Twee Vrienden'. Foto: C. Booij.
Bergen op Zoom, voorjaar 1979.
Molen 'De Twee vrienden'. Nieuw
Borgvliet. Na restauratie. Exté
rieur.
Fotolino P. Bakker.
de schrijver van het hoofdstuk
Tussen Eendracht en Amer'
'Veel molenillusies moet men zich
evenmin maken als men bij Bergen
op Zoom in Nieuw-Borgvliet komt,
waar 'De Twee Vrienden' hun ver
val vertonen. We zijn dan weer op
de zandrug aan de Huybergse
Baan. Dit dorp kende sinds 1650
zijn Heimolen, een banmolen voor
Zuidgeest, Borgvliet en Woens-
drecht, maar deze standerd-molen
heeft het slechts een kwart eeuw
uitgehouden. Op 26 februari 1675
is hij verbrand en het volgend jaar
zag de herbouw. Sinds 1890 ver
heft er zich een ronde stenen wind
molen
'Wel is aan het (verwaarloosde) in
terieur nog te zien dat vele zolder
balken indertijd onderdelen ge
weest zijn van een standerd-molen
welke grijs geverfd moet zijn ge
weest. De hiervoor genoemde Hei
molen heeft intussen op een ande
re plaats dan 'De Twee Vrienden'
gestaan; die beide zijn een zorg
wekkend geval geworden, dat zich
door opschietend geboomte op de
molenberg en de sterk toegeno
men bebouwing steeds meer aan
de blikken der voorbijgangers ont
trekt'.4
Stroomversnelling
Een zoon van Van Dorst heeft eind
1977 het hele complex verkocht
aan de Lyta B.V., die vermoedelijk
plannen voor bebouwing van het
terrein en dus voor sloop van de
molen heeft gehad. Later blijkt
achter de naam Lyta de projectont
wikkelaar Van Luytgaarden schuil
te gaan. Maar ondertussen zit men
ook in de gemeenschap Nieuw
Borgvliet zelf niet stil. Er wordt een
wijkcommissie samengesteld, die
in eerste instantie de zaak in de ga
ten moet houden. Bij de raadsver
kiezingen van 1978 komt de hele
zaak plotseling in een stroomver
snelling terecht. Op een verkie
zingsvergadering in Nieuw-
Borgvliet toont wethouder Dr. E.
Hartel belangstelling voor de mo
len en zijn herstel en zegt zijn steun
toe. Met zijn hulp wordt de 'Stich
ting tot behoud en herstel van de