De Beurtvaart van Bergen op Zoom
108
109
De Waterschans nr. 4 1994
daarop kwam hij met het plan om
het jaarboek te vervangen door een
reeks studies; een idee dat door het
bestuur met vreugde werd begroet.
U zult het met ons eens zijn dat wij
allen na zo vele jaren er niet meer
bij hebben stil gestaan dat ook dit
ooit eindig is. Nu, 20 jaar later,
kenschetst hij die beginperiode van
de Studies als uiterst interessant en
felbewogen, waarbij iedereen zijn
uiterste best deed om in die
vanouds bestaande veelal gezonde
rivaliteit met Roosendaal, Bergen
als beste uit de bus te laten komen.
Ook binnen de stad speelden zich
gebeurtenissen af die ook de
gemoederen in de Kring verhitten.
Leest u er ook de Waterschansaf-
leveringen uit ons 25e jubileumjaar
er nog maar eens op na!
Wie was die nieuwe functionaris
van de Kring eigenlijk?
Een op 13 januari 1937 in Fijnaart
geboren jonge man die zijn amb
telijke loopbaan in 1954 te Steen
bergen was begonnen als assistent
van de gemeente-ontvanger. Enkele
jaren later werd hij tot ambtenaar
van het Steenbergse bevolkings
register (ongeveer 10.000 inwoners)
benoemd en kwam hij in die functie
voor het eerst in aanraking met het
aspect archiefverzorging.
Zijn belangstelling op school voor
geschiedenis, aangewakkerd door
het zien van een tentoonstelling
over de eigen stad en streek, die
door de toenmalige burgemeester
was opgezet, openden hem de ogen
voor een heel andere invulling van
zijn ambtelijke leven.
In 1964 greep hij zijn kans door in
dienst te treden van het Streek-
archivaat Nassau-Brabant. In deze
functie had hij natuurlijk ook de
nodige contacten met de reeds wijd
en zijd bekende archivaris Sloot-
mans uit de (toch wel grotere) stad
Bergen op Zoom.
Wat schetste zijn verbazing (en
streelde natuurlijk ook zijn eer)
toen hij werd gevraagd om naar
Bergen te komen? Op 1 september
1965 werd hij dan ook benoemd tot
assistent van de gemeente-archivaris
Van Mosselveld, die Slootmans was
opgevolgd. In de jaren die volgden
kreeg hij steeds meer de
gelegenheid zijn vleugels uit te
slaan, omdat de feitelijke archivaris
vaak en veel in beslag werd
genomen door de werkzaamheden
voor het pas opgerichte gemeente
museum in het Markiezenhof.
Na uitgebreide zelfstudie vóóraf zag
Willem kans zijn studie aan de
Rijksarchiefschool in Den Haag met
succes af te ronden. Dat waren de
jaren '65 en '66, waarbij vooral één
van zijn leermeesters, de latere
prof. dr J van der Gouw, grote
indruk op hem heeft gemaakt door
degelijkheid en grote vakkennis die
hij daarbij aan de dag legde. Door
het uiterste van zijn leerlingen te
vergen groeide bij hen het inzicht
in de materie waarvoor zij later in
de praktijk alleen kwamen te staan
op hun vaak eenzame archi-
varispost.
Ambtelijke promoties maakte
Willem nog tweemaal', in 1974 tot
adjunct-archivaris en zijn benoe
ming tot gemeente-archivaris m.i.v.
1 januari 1988 door de gemeen
teraad.
Aan de gestadige groei van de
Kring heeft Willem in de loop van
die 20 jaar niet alleen als
functionaris maar ook als persoon
van harte meegewerkt. Niet in de
bestuurlijke zin maar wel door het
geven van sturing en vaak ook het
gestalte geven aan de geschreven
producten die onze leden (en vele
anderen) hebben bereikt.
Is het ook niet diezelfde Willem
van Ham die, naast het schrijven
van artikelen in onze Waterschans,
in de jaren '87 t/m '90 deel
uitmaakte van de redactie. Zelf
schuwde hij niet studie voor Studies
voor zijn rekening te nemen.
Naast de grote dank die de Kring
hem is verschuldigd voor het aantal
en de variëteit van zijn publicaties
mag toch beslist niet onvermeld
blijven dat de verantwoording van
het geschrevene hoog bij hem in het
vaandel staat. Dat wij in die mening
niet alleen staan bewijst ook het feit
dat hem de eer te beurt viel in 1981
als eerste de Sakkoprijs in
ontvangst te nemen. Zijn aandeel in
de toekenning van dezelfde prijs
aan de Geschiedkundige Kring in
1992 is evident.
Ook prijzen wij ons gelukkig met
zijn voorstel de goede samen
werking met het stadsarchief in de
toekomst te blijven koesteren door
zijn ambtelijke opvolger ook als
nieuwe redactiesecretaris voor de
Studies aan te bevelen. De naam
C.D. Vanwesenbeeck (Cees) staat
dan ook reeds afgedrukt in de
Waterschans en wij zeggen hem
onze steun van harte toe!
Niet alleen het vaarwel zeggen van
zijn ambt bleek voor Willem reden
te zijn van zijn wens tot
beëindiging van het werk als
redactiesecretaris Studies. Willem
had (en, zoals nog zal blijken, heeft
nog meer) toekomstambities. Wij
wensen hem van harte geluk met
zijn afstuderen aan de Katholieke
Universiteit Nijmegen! Het
onderwerp van zijn afstudeerscriptie
zal misschien weinigen verbazen:
'Een Markiezaat van Spaans tot
Staats' met als ondertitel: 'Stad en
Land van Bergen op Zoom en haar
instellingen. 1566-1596'.
Institutionele geschiedenis dus en
geschreven door een archivaris die
de 'neerslag van de locale bureau
cratie' als geen ander kent.
Wij, als leden, hopen van harte
daarover nog eens iets van zijn
hand in de Waterschans te mogen
vernemen, nu de examendruk èn die
van zijn functie van de ketel is.
Als vanzelfsprekend komt ons ge
sprek ook op de vestingtijd. Het
waren in diezelfde periode immers
de Spanjaarden die de strategische
ligging van de stad onderkenden en
de versterkingen met algemeen er
kende Italiaanse vestingbouwers se
rieus ter hand namen. In de Staatse
tijd ging dit vanzelfsprekend door
maar nu op een wijze die wij, door
de nood geboren, ons zelf eigen
hadden gemaakt. Ook moesten we
het nu zelf gaan betalen. Eveneens
een boeiend onderwerp waarover
Willem verslag deed in zijn
boekwerk 'Merck toch hoe Sterck
een uitgave van de Kring uit 1982,
waarvan nu nog slechts één
archiefexemplaar aanwezig is dat
zuinig wordt bewaard.
Onze voormalige redactie-secretaris
blijkt, zoals gezegd, nog boordevol
toekomstplannen te zitten. Hij
bereidt zich voor op zijn promotie!
Vanzelfsprekend met het nodige
voorbehoud kondigt hij de mo
gelijke titel van zijn proefschrift
aan: 'Bergen op Zoom, centrum van
bestuur en rechtspraak. 1480-1580'.
De Waterschans nr. 4 1994
door: Ben Daeter
Wij wensen hem daarbij veel
sterkte maar vooral succes toe.
Gebaseerd op hetgeen hij in de
voorafgaande jaren heeft gepres
teerd hopen we van harte dat hij
ook in de toekomst zijn enorme, en
in de toekomst nog toenemende,
kennis over het Bergse verleden ten
faveure van onze leden èn de stad
aan ons papier zal toevertrouwen.
Willem, heel veel goeds voor de
toekomst.
Het Bestuur.
bibliografie Willem van Ham
Op 25 november j.l. maakte ge
meentearchivaris Willem van Ham
na een 40 jarig ambtelijk dienst
verband gebruik van de VUT
regeling. Bij zijn afscheid werd
hem door zijn collega's van de
archiefdienst een digitale biblio
grafie 'van alle sijne wercken'
overhandigd, samengesteld door
Monique Raats.
Deze 'Wim-op-schijf diskette is
voor geïnteresseerden verkrijgbaar
bij de Gemeentelijk Archiefdienst
en bevat behalve de bibliografie,
een levensbeschrijving van de
scheidende archivaris van de hand
van Cees Vanwesenbeeck, alsmede
een handleiding voor gebruik van
de AskSam 5.1 en W.P. 5.1-bestan-
den. Ook gedrukt is de bibliografie
verkrijgbaar. De prijs bedraagt
f14,95.
publicaties bij de Gemeentelijke
Archiefdienst Bergen op Zoom
verkrijgbaar
De archieven in Noord-Brabant.
Alpen aan de Rijn 1980. 19 pg.
Prijs f3; Basis voor bloeiend
bedrijfsleven. Bergen op Zoom
1969. 4 pg. Prijs f0.25; Becht, K.
Josina 't is toch zonde!: een
menselijke geschiedenis over politie
en justitie rond 1800. Bergen op
Zoom 1992. 191 pg. Prijs f10;
Blok, W. en L. Weys. Van Genk,
een kunstclan uit de tweede helft
van de 19e eeuw, architecten-beeld-
houwers-kunstschilders. Catalogus
bij tentoonstelling in het Markie
zenhof. Bergen op Zoom 1977. 30
pg. Prijs £2.50; Blok, W. Vijftig
jaar gemeentemuseum Bergen op
Zoom 1932-1982. Bergen op Zoom
1982. 47 pg. Prijs f4;
Dit jaar bestaat de Theodorushaven
30 jaar. Een mooie gelegenheid
eens een ogenblik stil te staan bij
het ontstaan en de ontwikkeling van
de binnenscheepvaart, in het
bijzonder de beurtvaart zoals deze
ook in Bergen op Zoom voorkwam.
Opkomst, bloeitijd, verval en enkele
bijzonderheden van de beurtveren
zullen daarom hier beschreven en
toegelicht worden met vooral
voorbeelden uit Bergen op Zoom.
de Theodorushaven
Het was voor de economische
ontwikkeling van grote delen van
Noord-Brabant van enorm belang
dat er geschikte havens kwamen en
het nieuwe havencomplex van
Bergen op Zoom werd in het
algemeen beschouwd als een hef
boom voor die economische groei.
Dit was niet alleen van belang voor
de gehele provincie, maar uiteraard
ook voor de stad zelf.
Economisch gezien was het Bergen
op Zoom lange tijd niet goed
gegaan. Het gebied van Bergen op
Zoom behoorde immers tot die
Nederlandse streken die gedurende
de na-oorlogse jaren slechts in
geringe mate hadden deelgehad in
de nationale economische groei (a).
De industrialisatiedrang, die bij vele
steden en regio's te constateren
was, ging aan Bergen op Zoom
voorbij. Wel bleef in onze stad de
industriële struktuur, die in hoofd
zaak gebaseerd was op enige aan
zienlijke bedrijven in de metaal-
sektor, lange tijd onberoerd; er
kwamen echter in Bergen op Zoom
weinig nieuwe ondernemingsini
tiatieven. En als er sprake was van
enige nieuwe ontwikkelingen, dan
waren die vooral te vinden in de
omliggende gemeenten zoals
Woensdrecht en Halsteren. Waar
had dat aan gelegen?
Bergen op Zoom voldeed jarenlang
niet aan de voorwaarden om goed
te kunnen inspelen op dat na
oorlogse nationale economische
groeiproces.
Maar aan deze situatie kwam een
einde. Op 5 maart 1958 zegde de
regering haar steun toe aan het
havenplan in de Theodoruspolder,
een conceptie van de ingenieurs en
stadadviseurs W. Witteveen en G.
Bos. Van belang was het gereed
komen van de industrieaccom
modaties in de 'Lage Meren'. Het
was voor Bergen op Zoom van een
historische betekenis dat het in
1959 voor het eerst na de oorlog
lukte een kleine oppervlakte indu
strieterrein (ongeveer 14 ha) voor
uitgifte beschikbaar te krijgen. De
uiteindelijke vestiging hier van een
aanzienlijk bedrijf als N.V. Bruyn-
zeel uit Zaandam was een belang
rijke stap in de goede richting; ook
de fijn-mechanische industrie ont
wikkelde zich toen sterker dan ooit.
Het gereedkomen van nieuwe indu
strie-accommodaties langs de haven
in de Theodoruspolder luidde daar
na een ommekeer in voor de stad;
er werd ongeveer 45 ha (met uit
breidingsmogelijkheden) grond be
schikbaar gesteld voor de industrie.
Water- spoor- en landwegen wa
ren aanwezig en het bleek al gauw
dat de nieuwe Theodorushaven in
1964 een omvangrijke bijdrage le
verde aan de ontwikkeling van Ber
gen op Zoom als verkeerscentrum.
Genoemde ontwikkelingen begon
nen dus vooral 30 jaar geleden (b).
Anno 1994 is het wellicht goed
eens stil te staan bij wat er zoal
voorafging aan de Bergse binnen
scheepvaart.
binnenscheepvaart
Eeuwenlang was het vervoer in
Nederland voor het grootste ge
deelte een zaak van de binnen
scheepvaart: de scheepvaart op
rivieren en kanalen met schepen die
daarvoor geschikt waren.
Afgezien van een beperkte kust
vaart en de vaart naar enkele ei
landen overzee enerzijds en het
eenvoudige landvervoer te voet of
met dieren anderzijds, is de bin
nenscheepvaart de oudste soort
