De Waterschans nr. 4 2002
deels vissers (in de traditie van de
familie van hun vader) en deels
pottenbakker, daarbij aansluitend
bij de traditie van de familie van
hun moeder. Toch blijven de ban
den bestaan, hetgeen blijkt uit het
huwelijk tussen de visser Willem
van Dort (1768-1849) en de potten
bakkersdochter Elisabeth Augustijn
(1771-1828), dochter van Jan Au
gustijn en Johanna Gastelaars.
Na een redelijk levendige migratie
in de 17e eeuw met personen af
komstig uit Wachtendonk, nabij de
Nederlands-Duitse grens, Dor
drecht en Oosterhout, wordt dit in
de 18e eeuw steeds minder. De be
roepsgroep is in die periode relatief
gesloten en huwt hoofdzakelijk on
derling.
Handel en nijverheid
In de beschreven periode be
hoorde een aanzienlijk deel van de
Bergse bevolking tot de Nederduits
Gereformeerde kerk. Dit betekent
dat ook in kringen van handel en
nijverheid een aanzienlijk aantal
protestantse families actief waren.
Ook dit zal ik trachten aan de hand
van enige voorbeelden te illustre
ren. Belangrijk is dat deze families
economische banden onderhou
den met andere steden, zoals Ant
werpen, Rotterdam, Amsterdam en
's-Gravenhage.
Als voorbeeld van de banden met
Antwerpen wil ik slechts wijze op
de familie Beijers van Voxdael, be
zitters van de halve heerlijkheid Os-
sendrecht, poorter van de stad Ant
werpen en bestuurlijk actief binnen
Bergen op Zoom (Cornelis Beijers
van Voxdael overlijdt in september
1479 als regerend schepen van de
stad, maar zijn nalatenschap wordt
te Antwerpen afgewikkeld).
Een ander voorbeeld is Jan de
Hase, stamvader van de gelijkna
mige familie, die huwt met Jan-
neke, de dochter van de Antwerpse
tingieter Willem Braem.
Vooral na 1585 worden de banden
met Holland belangrijker. Dit blijkt
uit een toenemende migratie van
en naar dit gebied dat zich ontwik
keld heeft tot het economische
centrum van de Republiek. Een
voorbeeld van migratie is Johannes
van Fernij, geboren in 1654. Hij is
vleeschhouwer van beroep. In 1681
treedt hij in Rotterdam in het hu
welijk. Na zijn dood hertrouwt zijn
weduwe in 1692 in dezelfde stad.
Zijn dochter Maria van Fernij
(1683-1736) onderhield ondanks
het vroegtijdig overlijden van haar
vader blijkbaar banden met zijn ge
boortestad: in 1712 huwde zij Tou-
sijn van Beijnen afkomstig uit Ber
gen op Zoom.
Een ander voorbeeld zijn de ge
broeders Pieter, Johannes en An-
thonij van Fernij. Anthonij (1613-
voor 1682) wordt koopman te Rot
terdam. Zijn nakomelingen vesti
gen zich te Amsterdam en versprei
den zich van daaruit over geheel
Nederland. Pieter (1615-na 1675)
vestigt zich te 's-Gravenhage en
wordt daar vernield als koopman,
winkelier of handelaar in zijde. Op
het laatst van zijn leven is Pieter ac
tief als schoolmeester. Johannes
blijft te Bergen op Zoom, maar zijn
zoon David (1643-1681) studeerde
te Leiden, werd predikant en werd
vervolgens beroepen door de Clas
sis Walcheren voor de standplaats
Ceylon (Sri Lanka). David heeft de
zielzorg op dit eiland daadwerkelijk
ter hand genomen en overleed er
uiteindelijk 38 jaar jong.
Een ander voorbeeld is de familie
Udemans, die sterke banden on
derhield met Zeeland. Cornelis
Hendricx Udemans, kuiper van be
roep, werd bij Janneke Adriaens de
Vriese vader van 2 zonen Hendrik
en Godefridus. Hendrik overleed
kort na zijn huwelijk met Heijlke
Willems en liet 1 zoon Cornelis
(1598-na 1672) na. Cornelis Ude
mans vestigt zich te Veere. Van be
roep zilversmid genoot hij enige
faam als letterkundige. Zijn oom
Godefridus (1580/1581-1649) was
predikant te Haamstede en Zierik-
zee. Hij was een invloedrijk lid van
de Dordse synode tijdens haar ver
gaderingen in 1618 en 1619.
Duidelijk is dat nogal wat leden
van protestantse families in Bergen
op Zoom kans zagen een loopbaan
uit te bouwen in het welvarende
deel van de Republiek. Mogelijk
verklaart dit het langzaam teruglo
pende aandeel van protestanten in
de Bergse bevolking in de periode
165 0-1795. Ik wil echter ook enkele
voorbeelden geven van families die
het protestantisme verlaten en ka
tholiek worden.
Geloofsovergang
Het eerste voorbeeld is de familie
Moermans. Wouter Moermans,
brouwer, en Willemijna Jaspers zijn
de ouders van Jasper (1553/1554-
1633/1635) en Geeraert Moer
mans. Jasper verblijft in 1591 als
koopman te Ipswich, vanaf 1600
tot zijn dood woont hij te Rotter
dam. Zijn broeder Geeraert blijft te
Bergen op Zoom. Alhoewel de fa
milie oorspronkelijk Nederduits
Gereformeerd is, laten de nakome
lingen van Geeraert zich na 1650
hoofdzakelijk katholiek dopen. Dit
heeft echter geen nadelige gevol
gen voor de welstand van de fami
lie. Een deel verhuist uiteindelijk
naar 's-Gravenhage en daar lukt het
door een uitgekiende huwelijkspo
litiek een adelijke titel te verwerven.
Enkele leden mogen zich dan ook
heer van Nieuw Strijen noemen.
Een ander voorbeeld is de familie
Verduit. Gedurende 3 generaties
oefende deze familie een openbaar
ambt uit: vorster en gezworen bos
wachter van de buitenpoorterij (ge
rechtsbode, tevens veldwachter).
De laatste generatie. Jan Verduit
(1644-1689), was gedurende de
laatste jaren van het leven van zijn
vader Adriaan Verduit (t rond
1668), vorster van het Oostkwartier,
met als standplaats Oudenbosch.
Daar leerde hij zijn vrouw Goortje
Bartels, afkomstig uit Rucphen,
kennen. Alhoewel Goortje katho
liek was en bleef, werden alle kin
deren uit huwelijk protestants ge
doopt. Na de dood van haar echt
genoot hertrouwt Goortje in 1690
met de eveneens katholieke Huij-
brecht Cools. Nu ontstaat een ge
zin waarin beide ouders katholiek
zijn en zo worden de protestantse
kinderen Verduit plotseling katho
liek opgevoed: zoon Jacobus Ver
duit (1684-1771) wordt de stamva
der van de huidige familie Verduit
te Bergen op Zoom.
Rooms katholieken
Jacobus Verduit, ondertussen ka
tholiek geworden, huwde met Jo-
sina van Bergen, dochter van Joris
Govaerts van Bergen en Maria An-
thonijs van Schilde. Haar vader af
komstig van Borgvliet behoorde tot
de kleine groep katholieken, die
reeds in de periode kort na 1650 in
de stad woonde en openlijk katho
liek was. Hij bezat en bewoonde de
boerderij het Hooghuis op de hoek
van de Lindenbaan en het Hoog-
huisstraatje. Zijn beide echtgeno
ten zocht hij buiten de stad: Maria
Wouters Kroon werd geboren in
Essen, Maria Anthonijs van Schilde
te Hoboken. Na de dood van Joris
in 1701 hertrouwde Maria met Ja-
178
De Waterschans nr. 4 2002
cobus Bax, afkomstig uit een fami
lie, die naargelang het uitkwam ka
tholiek of protestants was. Zijn zus
ter Anna was gehuwd met Jan
Franken, de stamvader van de be
kende hoveniersfamilie, terwijl
broeder Jan de vader was van nota
ris Adriaan Bax, een gewaardeerd
en invloedrijk bestuurder in het
Bergen op Zoom van de 18e eeuw.
Ook de kinderen van Jacobus Ver
duit en Josina van Bergen waren
niet honkvast: zoon Jacobus jr.
huwt te Oude Tonge met Anna Ma-
rijnisse Kroone. Ook zijn broeder
Gommert Verduit woont daar. Na
de dood van hun ouders worden
de 3 minderjarige kinderen van Ja
cobus en Anna, Jan, Marijn en Eli
sabeth Verduit, ondergebracht bij
hun hoogbejaarde grootvader Jaco
bus Verduit, waar zij opgroeien op
zijn hoeve Het Hooftkwartier op
Borgvliet. Deze 1-generatie uitstap
naar Oude Tonge heeft er overigens
toegeleid dat sommige auteurs de
foutieve conclusie hebben getrok
ken dat de familie Verduit van
Zeeuwse oorsprong zou zijn.
De ontwikkeling van de Bergse be
volking kan uitstekend geïllustreerd
worden aan de nakomelingen van
bovengenoemde Marijn Verdull.
Marijn vestigt zich te Nieuw Vosse-
meer, van waaruit zijn nakomelin
gen zich verspreiden over de regio
(Oud Gastel, Roosendaal, Hooger-
heide) en daarbuiten, 's-Graven-
hage.
Toch is het zo dat katholieke fami
lies zich meer richten op de direkte
omgeving van de stad. Daarbij spe
len de banden met het afgesneden,
katholieke deel van het hertogdom
een belangrijke rol. Als voorbeeld
kan de familie Coopmans dienen.
De landbouwer Pieter Pieterse
Coopmans overlijdt in 1694. Bij
Adriaantje Cornelis Arnoldus was
hij vader van Pieter, Cornelis, Jen-
neke (gehuwd met Jan van Wesel
(Wuustwezel!)), Michiel en Paulina
(gehuwd met Pieter van Ieperen).
Zoon Pieter huwt tweemaal: Maria
de Bruijn en Anneke Cornelis Diet-
vorst, de weduwe van Pieter Gele-
ijns uit Essen. De ouders van An
neke Dietvorst, Cornelis Jans Diet-
vorst en Tanneke Peeters van Daal
zijn afkomstig uit Loenhout. De
zoon van Pieter Coopmans en An
neke Cornelis Dietvorst: Pieter
Coopmans huwt Anna van der Rij-
sen, dochter van Cornelis van den
Rijsen uit Kalmthout en Catharina
Jans van Velthoven uit Wuustwezel.
De volgende generatie, dochter
Anna Coopmans, gehuwd met
Cornelis Nuijten uit Essen is de
stammoeder van de Bergse hove
niersfamilie Nuijten.
Dit voorbeeld laat duidelijk zien
dat vooral verhuisd werd over
kleine afstanden. In dit opzicht wa
ren de boeren uit de buitenpoorte
rij van de stad (het gebied buiten
de stadswallen) minder mobiel dan
de handels- en nijverheidsfamilies
binnen de stad.
Conclusie
Eerst en vooral wil ik opmerken
dat dit artikel gepoogd heeft aan de
hand van een aantal voorbeelden
te laten zien welke verschillen er
zijn tussen groepen binnen de stad
Bergen op Zoom in hun migratie
patroon. Dit artikel is grotendeels
gebaseerd op genealogisch onder
zoek. Het is duidelijk dat voor een
eindconclusie nader en uitgebrei
der bronnenonderzoek noodzake
lijk is. Maar toch tekenen zich
enige contouren af die ik hier in
enige stellingen kort wil samenvat
ten. Deze stellingen zijn bedoeld
als provocatie voor discussie en na
der onderzoek.
De handels- en nijverheidsfamilies
onderhouden vooral verbindingen
met de steden in Brabant, Holland
en Zeeland en emigreren derhalve
over relatief grote afstanden. De fa
milies van landbouwers migreren
vooral over korte afstanden en on
derhouden hoofdzakelijk contac
ten met de omliggende dorpen in
het markiezaat en de Noorderkem
pen.
De geleidelijke verschuiving in de
verdeling katholiek-protestant in
Bergen op Zoom is het gevolg van
een sluipend proces, waarbij protes
tanten vooral emigreren en de vrij
komende ruimte vooral door katho
lieken wordt opgevuld. Bekering
speelt in dit proces slechts een on
dergeschikte rol.
1 79
Geraadpleegde literatuur
- Komeel Slootmans, Bergen op Zoom, een
stad als een huis, Europese Bibliotheek Zalt-
bommel, 1974.
- Charles de Mooij, Geloof kan Bergen ver
zetten, Verloren, Hilversum, 1998.
- LJ. Weijs, C.CJ. van der Watering, CJ.F
Slootmans, Tussen hete vuren 11. Bijdragen
tot de geschiedenis van het zuiden van Ne
derland XIX, Stichting Zuidelijk Historisch
Contact. Tilburg. 1970.
- O. Schutte, De Vriese, De Nederiandsche
Leeuw, CV1, 1989. kolom 228-336.
- O. Schutte. Van Fernij, De Nederiandsche
Leeuw, LXXXII. 1965, 274 ev.
- O. Schutte. Brouwers, De Nederiandsche
Leeuw, CIV, 1987, 409-486.
- AJJ. van den Boom, FCJ. Wierckx, L.M.Th.
van Bragt-Govaarts. Bergs Kwartierstalenboek.
Geschiedkundige Kring van Stad en Land van
Bergen op Zoom, 1998.