De Waterschans nr. 4 2002
AJb.4. Stadswapen, omringd door wildemannen (links en
rechts) en een wildevrouw (boven).
Stadszegel 'ten zaken', tweede kwart veertiende eeuw, afdruk
1365 (Foto Regionaal Historisch Centrum Bergen op Zoom).
Afb.5. Stadswapen, omringd door wildemannen (links en rechts)
en een wildevrouw (boven). Stadszegel ten zaken', tweede kwart
veertiende eeuw, afdruk 1374.
Naar een tekening van Willem Juten, gepubliceerd in G.CA.
Juten, 'Oud Bergen', Bulletin van den Oudheidkundigen Bond
(Oudheidkundig Jaarboek) (1924) afb. 8.
schouwen en als console van een
van de zolderbalken in de tweede
hal van het vijftiende-eeuwse, oude
stadhuis aan de Grote Markt (afb.
3). Als wildeman verklede figuren
traden op bij de stedelijke omme
gangen en processies. Ook ontbra
ken zij niet bij de landjuwelen, lan
delijke schietwedstrijden van de
schuttersgilden en toneelvoorstel
lingen, georganiseerd door de re
derijkerskamers. Bij vastenavond
en andere feesten traden mannen
op die in ruwe vachten gekleed wa
ren, en als wildemannen de dolste
streken konden uithalen. In 1497
was er een groot festival in Gent,
waarvoor gilden uit de verre om
trek aanwezig waren. De schutte
rijen van Den Bosch en Bergen op
Zoom hadden op hun praalwagens
ook een wildeman met knots. Die
van Bergen droeg bovendien het
stadswapen (7).
Beeldhouwwerk aan kerkgebou
wen en stadhuizen vertoonde in
veel steden de wildeman of wilde
vrouw. Een goede opsomming gaf
prof. C. Peeters, al zou deze wel
licht nog verder uitgebreid kunnen
worden. Aanleiding was zijn studie
over de Sint-Janskathedraal te VI Ier-
tergen bosch waar figuratieve sculp
tuur vanaf de tweede helft van de
veertiende eeuw aan de buitenzijde
Ajb.6. Twee houten wildemannen met knots en omkranst stadswapen, vermoedelijk
18e eeuws.
Raadzaal in het oude stadhuis (Foto Regionaal Historisch Centrum Bergen op Zoom).
154
De Waterschans nr. 4 2002
onder meer afbeeldingen omvatte
van wildemannen en vrouwen in
allerlei situaties. Die aan het koor
toonde fierement sa virilité (hij
liet trots zijn mannelijkheid zien).
Gekuiste versies vervingen de ver
weerde exemplaren bij restauraties
van het kerkgebouw in 1910-1934 (8).
Zegels werden in de Middeleeuwen
gebruikt om de echtheid van docu
menten te bevestigen. Wildeman
nen en -vrouwen beeldde men dan
af aan weerszijden van het schild
om de lege ruimte op te vullen.
Soms komt een wildeman alleen
als zegelfiguur voor (9). Bergen op
Zoom was wellicht een van de eer
ste (misschien dé eerste) stad die
twee wildemannen en een wilde
vrouw in zijn zegels opnam. Een ta
melijk gave afdruk uit 1365 laat
zien dat zij geheel naakt en be
haard waren (afb. 4). De mannen,
te herkennen aan hun lange baar
den, houden het schild aan weers
kanten vast, de vrouw steunt het
aan de bovenzijde (10). Willem Ju
ten maakte in 1924 een tekening
van een afdruk uit 1374, waarbij de
geslachtskenmerken van vooral de
laatstgenoemde sterk werden ver
doezeld (afb. 5) (11). Eerdere zegels
hadden naast het schild draken en
een vogel vertoond. Het is niet dui
delijk waarop deze keuze berustte.
Naast de wildemannen waren dra
ken populair, zeker in Brabant (12).
Vlak bij Bergen op Zoom lag het
Bergse Bos. Het terrein van de la
tere binnenstad was in de jaren
voor de stadwording, dus voor
1200, een bonte afwisseling van
zand- en veengronden. Het had
aanzienlijke hoogteverschillen bin
nen een betrekkelijk klein gebied
(13). Het lijkt niet moeilijk aan te
nemen dat het bos zich in die tijd
verder naar het noorden heeft uit
gestrekt. De eerste ontginningen,
gevolgd door de stedelijke ontwik
keling, vonden dan letterlijk in het
bos plaats.
Wapenfiguur
Ook in de heraldiek of wapen
kunde gebruikte men de wildeman
en zijn vrouwelijke partner, het
meest als schilderhouderfs) (14).
Dat waren doorgaans niet de oud
ste afbeeldingen van wapens. Die
beperkten zich tot het wezenlijke:
het schild van de middeleeuwse
ridder, dikwijls vergezeld van zijn
helm met de bijbehorende versie
ring, het helmteken. De wildeman-
Afb. 7. Stadswapen met kroon en wildemannen, met op de achtergrond de
haveningang (links) en een schip met de Brabantse vlag en de Bataafse Marinevlag.
Allegorisch schilderij door Q. van Amelsfoort, symboliserende de stad Bergen op
Zoom, 1805. 's-Hertogenbosch, Noordbrabants Museum (Foto G.Th. Delamarre).
Afb.8. Volledig stadswapen op het bordes van het oude stadhuis. Beeldhouwwerk ca.
1938 (Foto Regionaal Historisch Centrum Bergen op Zoom).
1 55