De stadsuitbreidingen
van T^erdav
Winst en verlies in de jaren zestig
"Rijk aan geschiedenis, maar in de jaren
zestig economisch arm. Kleine huisjes, arme
lui, de pech van slechte werkgelegenheid.
Maar de laatste decennia is ook
Bergen op Zoom een van die steden die
opgeklommen zijn uit het dal..."
Prof. Fons Asselbergs in een interview met
Rinze Brandsma, in het dagblad BN/De Stem,
september 2008.5
Dr. Willem van Ham
Bergen op Zoom omvat niet atleen de historische
binnenstad, maar ook 'oude' en 'jonge',
buitenwijken. Velen van ons hebben ze uit de
grond zien oprijzen, na verloop van tijd in steeds
modernere bouwstijlen. Deze bijdrage gaat over
de stadsuitbreidingen van Bergen op Zoom in de
jaren zestig.1 Onder 'uitbreidingen' verstaan wij hier
alle activiteiten die de bebouwde oppervlakte doen
toenemen. Dit komt dan neer op het vergroten van
het voor bewoning, handel, industrie en openbare
voorzieningen geschikte en ingerichte gebied.2
Omdat de overheid heeft voorgeschreven dat een
en ander planmatig dient te gebeuren, betreft dit
verhaal voornamelijk het ontwerpen en realiseren
van uitbreidingsplannen.3 Buiten beschouwing
blijft wat er is gedaan om het bestaande stedelijke
centrum te verbeteren. Hieraan is een ander artikel
in deze bundel gewijd.4
In het begin van de jaren zestig is Bergen op
Zoom een wat achtergebleven stadje dat teert op
een roemrijk verleden. Monumentale gebouwen
zoals het Markiezenhof en de Grote Kerk eisen
dringend restauratie of herstel.
Somber is ook de visie van de 'jonge
doctor' Emiel Hartel, hier geboren, die in
1961 zijn dissertatie in de vorm van een
sociaalgeografische stadsanalyse aan de
Rijksuniversiteit te Groningen verdedigt. Eén
van zijn stellingen luidt dat de mentaliteit van
de bevolking van Bergen op Zoom van een niet
te onderschatten betekenis is geweest voor
het afremmen van de ontwikkeling van de stad.
Andere negatieve factoren vloeien volgens
Hartel voort uit de historie, in het bijzonder
uit de invloed van de vroegere vestingstatus.
Dan is er nog de ongunstige verkeersligging,
in het jongere verleden veroorzaakt door de
veranderingen in de verbindingen te land en te
water, culminerend in de achteruitgang van de
haven.6
Maar er is ook veel moois, dat oudere
Bergenaren zich graag herinneren. In dierbare
herinneringen van velen liggen de uitgestrekte
tuinderijen, het domein van de hoveniers. Het
gebied rond de stad is het voorland geweest van
de vroegere vesting. Historisch gezien is het een
toneel geweest van gevechten en belegeringen
rond Bergen op Zoom. Vandaar dat men het
lange tijd kunstmatig open heeft gehouden
om zich een militair beheersbaar terrein
(schootsveld) te verschaffen. Het vlak bij de stad
gelegen terrein dient vanouds voor land- en
tuinbouw. Gezien de beperkte omvang hiervan,
blijft er een natuurgebied over, waardoor
bossen, heide en duinen niet ver van de stad
liggen. Daarin liggen aanzienlijke landgoederen
en/of boerderijen zoals Lievenshove, Rozenoord,
de Brechter- en de Laagsehoef. En dan
is er nog de waterkant, het terrein langs
de Oosterschelde: een plaats voor havens
en fabrieken, maar ook voor ontspanning,
bijvoorbeeld in de zoutwater-zweminrichting
onder de rook van de stad.
Een streven naar vooruitgang.
Men wil rond 1960 wel degelijk af van de
armetierige huisjes uit de herinneringen
van professor Asselbergs. Men wenst de
verkeersbelemmeringen die
Hartel noemt op te ruimen en
bij de inwoners een meer op
de toekomst gerichte visie aan
te kweken. Waarom echter een
herinnering aan het militaire
verleden negatief zou zijn, is
mijns inziens nog steeds niet
aangetoond.
De periode lijkt in tegendeel
een tijd vol kansen. Immers:
in de tweede helft van de
jaren vijftig realiseert men
zich te Bergen op Zoom de
achterstand maar al te goed.
Een paar jaar voor 1960 zijn
besluiten genomen om de
achterstand aan te pakken
en al bestaat er nog veel
gezapigheid, toch sluimert
er veel verborgen energie in
de samenleving waarmee de
achterstanden op het gebied
van volkshuisvesting
en werkgelegenheid
aangepakt kunnen
worden.
Bergen op Zoom, en de hele westrand van
Brabant, zitten tussen twee polen. Enerzijds ligt
Rotterdam dat zijn havenpotentieel aanzienlijk
uitbreidt door de aanleg van Europoort, een
industrie- en havengebied aan de zuidkant van
de Nieuwe Waterweg. Aan de andere kant van de
rijksgrens ligt Antwerpen dat hetzelfde doet en
in 1958 de gemeenten Zandvliet, Berendrecht en
Lillo ten noorden van die stad annexeert en hun
gebied tot haven- en industrieterrein bestemt
en inricht. Daarnaast ontwikkelt zich het zo
nabijgelegen Zeeland voorspoedig. Vooral na de
watersnood van 1953 volop gesteund door de
rijksoverheid geniet de provincie de status van
ontwikkelingsgebied. Terneuzen en Vlissingen
kunnen zich profileren als industriële centra van
betekenis.7
De bestaande onzekerheid over het tracé van
de Schelde-Rijnverbinding die tot dusverre de
ontwikkeling van Bergen op Zoom en omgeving
heeft afgeremd, wordt door de rijksoverheid
in 1956 weggenomen. Dat gebeurt vooral door
de officiële verklaring dat de toekomstige
vaarweg in elk geval geen belemmering meer
hoeft te vormen voor in de streek uit te voeren
grote infrastructurele werken. Gestimuleerd
door het provinciaal bestuur hebben de
gemeentebesturen van Bergen op Zoom en
Halsteren in juni 1957 het rijk verzocht hun
onderlinge grens te veranderen. Hierdoor
zou Bergen op Zoom in de komende jaren
ruimte krijgen voor de aanleg van een nieuwe
haven en voor het realiseren van woon- en
industriegebieden.
De provincie Noord-Brabant publiceert in 1959
de brochure De functie van Noord-Brabant in het
Nieuwe Westen waarin de potentie van West-
Brabant als gebied tussen beide havengiganten
breed wordt uitgemeten. Aansluitend op
het Antwerpse kan een enorm industrie- en
haventerrein, gepland ten zuiden van de
Kreekrakdam tussen Bath en Woensdrecht,
één van de instrumenten worden om de streek
economisch aan te drijven.8 Bergen op Zoom
moet dus ruimere kansen krijgen om uit te
groeien, ook als woonplaats voor de werkers
De Waterschans 4 - 2008
40
Al-W. ÖR ABA/JT
VOLRELRAU
.ROTTERDAM
NOORDLAND
STRUCTUCJPPLAAJ-BELRGElAi OP ZOOM
ROOSE./JDAAL
EIADWOVE.A
V-4-1 ÜRTOGE.-N BOS CU
IADU3TPIE-
K««»g P1_AAJ
IZRELEIKRAR
VLI55I/JGE-A1
A^TWLRPEL/4
Kaartje van het structuurplan van de gemeente Bergen op Zoom circa 1960.
De namen van de nieuwbouwwijken zijn hierop recentelijk aangebracht.
41
40 jaar 1968 - 2008
