De opgraving van de
Marco Vermunt
onzekerheid over deze waldoorgang. De Wouw-
sepoort had, zo bleek uit de opgraving, een
dertiende-eeuwse voorganger en hoogstwaar
schijnlijk de Lievevrouwe- of Gevangenpoort óók,
aangezien de landzijde van de brug, die onder de
Westersingel tevoorschijn kwam, van veel gro
tere stenen was gemetseld dan de huidige poort3.
Op die manier had de stadswal drie of vier door
gangen, waarvan de Lievevrouwepoort en de
Wouwsepoort op lage, zelfs nog drassige terrei
nen stonden en de Hoogstraat-poort op een hoog
terrein. Ook nu nog ligt de Antwerpsestraat op
een hoge zandrug, die naar oost en west afloopt.
Het is eigenlijk een landduin, dat door stuifzand
werd gevormd op het einde van de laatste IJstijd,
meer dan 10.000 jaar geleden.
Merkwaardige ophogingen
Tijdens de rioolwerken ging de Antwerpsestraat
tussen de Koepelstraat en de Zuidsingel hele
maal op de schop, wat de mogelijkheid bood om
een doorsnede door de ondergrond te maken.
Tot onze verrassing bleek de hoge zandrug onder
de straat helemaal niet zo hoog geweest te zijn,
maar was hij het gevolg van kunstmatige opho
gingen. Nabij de Koepelstraat lag het loopvlak
in de dertiende eeuw ruim een meter onder het
tegenwoordige peil. In zuidelijke richting daalde
het oude maaiveld geleidelijk. Op de kruising met
de Auvergnestraat lag het loopvlak maar liefst
2,55 meter dieper dan de huidige straat. Nog
verder, bij Antwerpsestraat 34-, lag het 2 meter
diep. In de doorsneden was een ingewikkelde
gelaagdheid te zien, het resultaat van opeenvol-
In augustus en september 2008 werd de riolering
in de Antwerpsestraat vervangen. Tijdens die
werkzaamheden kwamen resten van de middel
eeuwse Bospoort tevoorschijn en sporen van
bebouwing buiten deze stadspoort. Ook werd
er een mysterieus bouwsel gevonden, waarvan
de functie ook nu, na vijfjaar, nog niet helemaal
duidelijk is. In deze bijdrage worden de vond
sten in een breder perspectief geplaatst.
De oudste 'stadspoorten'
De Bospoort hoorde niet bij de oudste poorten
in de stadsomwalling. Toen die wal in het laatste
kwart van de dertiende eeuw aangelegd werd
als een driekwart cirkel tegen de Grebbe, bestond
de Bosstraat helemaal nog niet. De Hoogstraat
was de belangrijkste uitgaande weg in zuidwes
telijke richting. Die kruiste de wal ter hoogte van
Koepelstraat 12 en 14, waar een smalle doorgang
in het aarden wallichaam was gemaakt. Of daar
ook een echt poortgebouw heeft gestaan, weten
we niet. Het enige dat teruggevonden werd, wa
ren twee muren van baksteen. Waarschijnlijk
sloot deze simpele doorgang aan op een houten
brug over de gracht1.
Een zelfde situatie bestond misschien ook in de
Burgemeester van Hasseltstraat, waar de landweg
naar Huijbergen de wal kruiste. De Kerkstraat en
de Huijbergsestraat dateren beide uit de tweede
helft van de 13de eeuw. Dat weten we uit de
opgravingen op de Parade en op de hoek van
de Schoolstraat en de Huijbergsestraat2. He
laas kon er niet opgegraven worden onder de
Burgemeester van Hasseltstraat, dus blijft er
De Waterschans 3 - 2013
96
Afb. 1: Muren van de Bospoort, blootgelegd tijdens het rioolwerk, gezien in zuidoostelijke richting. Foto gemeente BoZ.
gende ophogingen. Deze ophogingen hadden
niets te maken met de vestingwerken uit de
zeventiende en achttiende eeuw, maar waren
veel ouder. Bij Antwerpsestraat 34 moet de on
dergrond vóór de dertiende eeuw zelfs drassig
zijn geweest, voor deze in de dertiende eeuw
met een laag stuifzand werd bedekt. In de veer
tiende en vijftiende eeuw werd de omgeving
regelmatig door mensenhanden opgehoogd en
afgevlakt met laagjes zand en afval. In de zes
tiende eeuw verscheen een wegverharding van
witte natuursteen. De straat lag toen 50 tot 70
centimeter onder het huidige peil.
Zulke grote en stelselmatige ophogingen zijn tot
nu toe alleen aangetroffen in de lagere delen
van de binnenstad, zoals in de Lievevrouwestraat,
in de Fortuinstraat en achter het Gouvernements
plein. Je zou die niet verwachten op een relatief
hoog terrein: het maaiveld lag in de dertiende
eeuw op ongeveer 11 meter boven NAP, bijna net
zo hoog als in de Hoogstraat. De reden voor dit
werk is waarschijnlijk de bouw van de Bospoort
en de aanleg van een nieuwe weg geweest.
De Bospoort
In tegenstelling tot de grootschalige ontgravingen
en saneringen in de Stationsstraat, is het grond
werk in de Antwerpsestraat beperkt gebleven
tot één rioolsleuf. Verschillende onderdelen van
de Bospoort kwamen bloot te liggen, maar lang
niet het complete gebouw. Kort voor de vervan
ging van de riolen in de Antwerpsestraat werden
enkele proefsleufjes gemaakt om de precieze
plek van de Bospoort terug te vinden. Al direct
werden de binnenste muren van de poortdoor
gang gevonden. Het riool paste daar mooi tus
sen, zodat er niets gesloopt hoefde te worden.
In de dagen daarna werden een gedeelte van de
hoofdpoort en een gedeelte van de voorpoort of
'barbacane' blootgelegd.
De hoofdpoort was een rechthoekig bouwwerk
van 12,60 meter lengte en 8,80 meter breedte,
dat grotendeels in de aarden wal en een klein
stukje in de droge gracht stond. De inwendige
doorgang was 3,80 meter. De zijmuren bestonden
waarschijnlijk uit twee parallelle muren van 53
en 88 centimeter dikte, waartussen zand en puin
was gestort. Hoe dichter bij de stad, hoe slechter
de muren bewaard gebleven waren. Het noorde
lijke einde van de poort was alleen herkenbaar
als puinspoor. Omdat de draagkrachtige onder
grond daar van nature hoger tag, was de poort
er minder diep gefundeerd (80 centimeter onder
de straat). Vanwege de snelheid van het riool-
werk en het ontbreken van enig graafwerk naast
de rioolsleuven, blijft er wat onzekerheid over
de exacte vorm van de merkwaardige dubbele
zijmuren van het gebouw.
De overgang van hoofdpoort naar de barbacane
kon wel gedetailleerd in beeld worden gebracht.
De hoofdpoort sloot aan de landzijde naadloos
aan op de stadsmuur. Die muur stond ter hoogte
van Antwerpsestraat 8 en 9 en was opgetrokken
De Waterschans 1 - 2013
97
De Waterschans 3 - 2013
