aan politieke of godsdienstige scherpslijperij,
ketterjagers, centralistische maatregelen en
een dwingende overheid. Kooplieden zwoeren
bij hun vrijheid, want zonder gedoogcultuur,
zonder pragmatische tolerantie geen handel.
Antwerpen probeerde zo lang mogelijk de
strenge vervolging van ketters tegen te hou
den. Een dichteres als Anna Bijns, zeer gebeten
op Lutherse ketters, werd door hen gedoogd.
Vanwege haar vele beschermers was zij moei
lijk aan te pakken en het dulden van Anna Bijns
was dan een pragmatische keuze. De koop
lieden namen deze Antwerpse gedoogcultuur
mee toen zij na de val van Antwerpen in 1585
naar vooral het gewest Holland en in het bijzon
der naar Amsterdam vluchtten. Velen van hen
waren bovendien protestant geworden, omdat
het horizontale karakter van de protestantse
kerken hen aansprak. Daar benoemen en ont
slaan de gelovigen, verenigd in een gemeente,
de dominee. Dit in tegenstelling tot de verticaal/
hiërarchisch georganiseerde katholieke kerk.
Waar komt dan toch dat opgeheven vingertje
vandaan, waar de Nederlanders in de wereld
om bekend staan? Toen in de negentiende eeuw
Nederland erkende geen wereldnatie meer te
zijn, koos men voor neutraliteit, voor de rol van
buitenstaander. Zo besloot in 1852 het kabinet
dat Nederland voortaan het geweten van de
wereld zou zijn. Dit vertaalde zich in de loop van
de jaren in de neutraliteitspolitiek, de bouw van
het Vredespaleis, de Hugo De Groot conferen
ties over het internationaal recht en in het ver
lengde daarvan de komst van het Internationaal
Strafhof naar Den Haag. Tegelijkertijd verdiende
Nederland in de Eerste Wereldoorlog weer wel
grof geld aan die neutraliteit!
In dienst van het volk
Pleij stond uitvoerig stil bij de stamvader van
het huis van Oranje-Nassau, Willem van Oranje,
en bij ons volkslied, de apologie van Willem. Hij
memoreerde diens toespraak bij de Raad van
State op oudejaarsavond 1564, dus nog voor de
eerste Beeldenstorm (1566] en het begin van de
Opstand tegen Spanje (1568). Zich baserend op
Erasmus' uitspraak dat het 'niet aangaat dat een
vorst regeert over het geweten van zijn volk',
betoogde de prins van Oranje dat Filips II een
verkeerde opvatting had over de verhouding
tussen vorst en volk. Een vorst hoort 'in dienst
te staan van zijn volk'. De door de denker
Erasmus geopperde volkssoevereiniteit werd
op die oudejaarsavond door de politicus Willem
van Oranje toegepast op de actualiteit. Het in
dienst staan van het volk staat ook heden ten
De Waterschans 3 - 2013
158
dage hoog in het vaandel van het huis van
Oranje-Nassau. In toespraken gaf koningin
Beatrix en geeft nu koning Willem Alexander
er blijk van dat zij zich hiervan bewust zijn.
In dienst van het volk staan betekent dat het
koningschap een ambt is, waaraan taken zijn
verbonden. Op enig moment aftreden is dan niet
bijzonder. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld
Engeland waar de koning in naam van god
regeert.
Met betrekking tot de volkssoevereiniteit en het
afzetten van koningen merkte Pleij op dat de
Amerikaanse en Franse revolutionairen zich
baseerden op de Nederlandse opvattingen hier
over. Zo citeerde Thomas Jefferson in de Ameri
kaanse Onafhankelijkheidsverklaring (1776)
letterlijk de 'Acte van Verlatinghe' waarmee in
1581 de Republiek een feit werd.
Vragen vanuit het publiek:
"Wordt met het benadrukken van het belang
van de ministeriële verantwoordelijkheid het
koningschap niet uitgekleed?"
Nee, want een aantal functies waarborgt het
voortbestaan van het koningshuis. Zoals de zui
len die vroeger met hun vieringen en rituelen
zorgden voor saamhorigheid en voor houvast.
Nu de zuilen zijn weggevallen heeft het konings
huis deze functie ten dele overgenomen. In het
koningshuis viert Nederland zijn saamhorigheid.
Overigens ook in voetbalwedstrijden en, zoals
bij het overlijden van bekende Nederlanders
(André Hazes). Nederlanders zijn op zoek naar
hun identiteit, naar hun wortels. Kijk naar een
bloeiende vereniging als de Geschiedkundige
Kring.
Naast alle rationaliteit verdwijnen de emoties
niet. Bij rampen en vergelijkbare gebeurtenis
sen delen de leden van het koningshuis in het
verdriet van de slachtoffers. Het huis van
Oranje-Nassau biedt troost. Denk aan de ver
troosting biedende middeleeuwse koningen, die
zo bovendien een genezende werking hebben
gehad.
Tot slot speelt de koning een belangrijke rol bij
handelsmissies. Hij verleent daar grandeur
aan, opent deuren en effent paden waar nodig.
Vooral wanneer hij ter zake kundig is.
De uitoefening van deze taken vereist wel dat
de koning afstand tot het volk bewaart. Daar te
dicht bij gaan staan, zoals Juliana deed en de
jonge Willem-Alexander, doet afbreuk aan het
koningschap. Zie de wijze waarop Beatrix altijd
een zekere distantie in acht nam.
"Was er al sprake van democratie in de Lage
Landen van de zestiende eeuw?"
Uiteraard geen democratie zoals wij die kennen,
maar wel sporen van democratie. Anders dan in
de omringende landen kenden de Lage Landen
minder feodalisme, waren steden en de gilden
en broederschappen in die steden veel mach
tiger dan elders in Europa, de stadstaten in
Italië uitgezonderd. Denk ook aan de polder
besturen waarin de grondeigenaren het voor
het zeggen hadden, en aan andere vormen van
medezeggenschap. Horizontalisme dus versus
verticalisme, zoals de Franse Zonnekoning. De
opstand tegen Filips II ontstond toen hij a tort et
a travers de centralisatie in zijn koninkrijk wilde
doorzetten. In de Republiek werden de stad
houders en de vorsten afgezet, elders in Europa
was dat ondenkbaar. In de Replubliek was niet
een enkele persoon de baas. Misschien Koning
Willem I, wiens bijnaam overigens 'koning
koopman' was, maar die werd later tot de orde
geroepen.
159 De Waterschans 3 - 2013
4
FAUSTD NU MIN E
HEPQA VICTRIX
