f
IB
-. -
naar Egypte", „De volkstelling", David verslaat Goliath", „De val van Icarus" etc.
zijn specifieke themata, waarin de dramatiek van het moeten vluchten, het tellen van
hen die de oude en nieuwe leer aanhangen, de moed van het persoonlijk verzet, de
hoop op de vrijheid .verstaan werden.
Bekend is de schets van Hans Bol waar hij de gelijkenis uitbeeldt van een boer die
uitging om te zaaien. Het onkruid wordt door Mephisto gezaaid op een akkerland, met
als achtergrond .duidelijk herkenbaar, de stad Mechelen. Kunsthistorici interpreteren de
schets, als zou met de gehoornde, van bokkepoten voorziene landbouwer, Alva zijn
bedoeld; de man, die Mechelen terroriseerde.
Van dit soort dubbelzinnigheden genoot het volk. Het was tegelijkertijd een hart onder
de riem om eendrachtig te zijn en zich te blijven verzetten tegen lijfelijke en geeste
lijke onderdrukking. DE PRENTKUNST VOORZAG IN EEN SOCIALE EN POLITIEKE
BEHOEFTE. Op Mythologisch terrein was b.v. „De Val van Icarus" zeer gezocht. Ook
hierin was het mogelijk op verborgen wijze te beleven, dat Alva, vermetele onderdruk
ker der Lage Landen, in zijn verregaande tyrannie eenmaal te pletter zou vallen.
1584 tekende Hans Bol de Val van Icarus als onderdeel van een serie van 24 tafrelen,
omkaderd met brede bandlijst, waarin zeer realistische plant- en diermotieven zijn op
genomen 7).
Al in 1567 schilderde Bol een Icarusval. (Museum Maerlant te Damme). Ook 't Mu
seum Meyer van den Berg bezit een miniatuur van hem met het Icarusthema (1590).
GRAVURES
Was Bol de fantasierijke en vaardige tekenaar van menig tafreel, op gravures met
„inventor" betiteld, het waren graveurs die zorgden voor vermenigvuldiging ervan.
Twee, die veel tekeningen van Bol, gegraveerd hebben, zijn Egidius de Sadeler en
Adriaen Collaert 1560-1618. Collaert was 'n voortreffelijk kopergraveur uit de school
van Galle. In 1580 mocht hij de meestertitel voeren. Zoals menig schildersleerling ver
liefd werd op de dochter van zijn leermeester (men denke aan Pieter Breughel en de
dochter van P. Coecke van Aelst, aan Jan Steen en Grietje van Goyen) verloor Adri
aen zijn hart aan Justa Galle waarmee hij anno 1586 in het huwelijk trad. Adriaen gaf
1594 les aan Elias v. d. Bos, Jack de Bie en Kerstiaen Gnijff in het plaatsnijden. Van
1596-1597 was hij mede-deken, en van 1597-'98 opperdeken van het Lucas Gilde. Hij
werd begraven in de Kathedrale Kerk van Antwerpen.
De familie Collaert behoorde tot de categorie van welgestelde Antwerpse families.
Dat vermeldt Prof. Dr. Lebeer in zijn meesterlijke verhandeling „De Zuidnederlandse
Prentkunst in de zestiende eeuw". In de nalatenschap van de Collaerts werd 1666 door
notaris Van der Donck een voorraad van 70.000 prenten van allerlei soort aangetroffen.
Een deel daarvan was al verpakt om verzonden te worden. Niet minder dan 26.600
waren verkocht aan 'n zekere Antonio Satto, die woonde te Malafecco in Italië. 8a).
Deze cijfers geven een indruk van de omvangrijke produktie aan plaatwerk.
DE 12 MAANDEN
Een van de eerste werkstukken die Adraen Collaert (dan 21 jaar) te vervaardigen krijgt,
is een serie van 12 gravures, voorstellende de 12 maanden naar tekeningen van Hans
Bol. Daar Bol miniatuurschilder was, kende hij de vaste themata, die al meerdere eeu
wen voor hem in getijdenboeken werden vastgelegd. Juweel op dit terrein is het boek
dat de Gebr. van Limburg schilderde „Les Tres Riches Heures du Due de Berry" (1421)
De seizoenen, de 12 maanden, de feestdagen, de dagen van het jaar, werden ook ge
schilderd op wijzerplaten, tafels etc. De iconografie van deze onderwerpen stond door
de traditie vast. Toch is het unieke van Bol's tekeningen dat, terwijl hij de traditionele
inhoud aanvaardt, de themata actualiseert door ze te lokaliseren op plaatsen welke hij
met eigen ogen aanschouwde.
Tot nu toe werden twéé van de tekeningen, behorend tot de cyclus der twaalf maan-
L
«NL
den, in hun localisering geïndentificeerd.
De maand februari, voorstellende een winterscène met schaatsende menigte, situeerde
Bol vlak bij de Antwerpse Roodepoort, plaats, waar niet veel later de troebelen in alle
hevigheid zouden losbarsten. De maand Januari met al haar feesten situeert Bol op de
markt van Bergen op Zoom. Het dient met ere vermeld, dat het de oud-archivaris C.
Slootmans was, die deze januari wist te identificeren als de Grote Markt van Bergen op
Zoom. In 1936 gaf de firma J. H. de Busy te Amsterdam een kalender uit met de twaalf
tekeningen, die Hans Bol heeft gemaakt. De tekeningen waren bezit van de heer F.
Koenigs. Thans zouden ze, bij nadere informatie, eigendom zijn van het Museum Boy
man-van Beuningen. De tekeningen bestuderend komt de vraag op, of Hans Bol een
rustige boottocht van Antwerpen naar Bergen op Zoom maakte, om stof voor zijn
twaalf maanden te vinden? Het verdient aanbeveling na te gaan of het meer rappor
tages van Brabants-Westrand bevat. Geheel voor eigen rekening, doe ik de veronder
stelling dat we misschien de Kapel bij de Geertruidsbronne en het Buitenverblijf te
Borgvliet er in terug zouden vinden. Mogelijk kan Bol de reis ook te paard gemaakt
hebben. De tekeningen door Bol gesigneerd, dragen het jaartal 1581. Alleen de maand
Januari is ongedateerd. Niet uitgesloten is, dat de maand Januari als laatste in de serie
van 12 werd getekend.
Voor de twaalf maanden werd een titelblad of frontesspice gemaakt. Merkwaardiger
wijze niét ontworpen door Hans Bol maar door de beroemde Maarten de Vos (1531-
1603) leerling van Tintoretto. Het werd gegraveerd door Crispijn van de Passé.
Als tekst lezen we daar:
Schemata XII mensum, suis operationibus ad signa zodiaci appliciatione in qua-
tor anni partes divisa.
Met vermelding: Inventore M. de Vos; sculpsit: Crisp, de Pas.
Deze namen hebben uitsluitend betrekking op ontwerper en graveur van de voorpagina.
Signatuur van Hans Bol, voorkomen op de meeste van zijn schetsen.
29
