De Markt van Bergen op Zoom
M
S\
De Oostgevel van de Markt: De Toren
De gevels vormen de coulissen voor het markttafreel. Centraal staat de St. Gertrudis-
kerk, waarvan de natuurstenen onderbouw sterk overeenkomt met de huidige. Met dit
verschil, dat er twéé-deurs of dubbelportaal te zien is. Ik ben zo vrij aan te nemen,
dat Bol de werkelijkheid hier weergeeft. Bol was miniaturist met een scherp ontwik
keld oog voor het detail. Dit dubbelportaal kan verwijzen naar Romaanse tijd, waar 'n
rijkversierde middenpijler de tympaan-latij schraagde. Boven de middenpijler is een
klein rondvenster te zien, dat eveneens bijdraagt tot de veronderstelling, dat de on
derbouw Romaanse stijlelementen bezat. We moeten echter voorzichtig zijn met de be
wering, als zou het een rondvenster zijn. Bij Adr. Collaert lijkt het eerder een relief,
medaillonvormig en plastisch naar voren-komend.
De Maand Januari.
Gewassen pentekening door Hans Bol, voorstellende de Markt van Bergen op Zoom
(1582?)
ICONOGRAFIE
Bol heeft een groot aantal personages op zeer harmonische wijze weten te plaatsen
tegen de achtergrond van de Marktgevels. We bezien eerst de gebouwen, daarna de
personen en datgene wat zij doen of uitbeelden.
30
Boven, bij de galmgaten, is een houten bouwsel zichtbaar, met schuine bedaking. Het
vertoont twee kleine raampjes en een cirkellijn, waarvan het moeilijk is vast te stellen
of het een uurwerk, dan wel een wiel van een luid-installatie is. Het bouwsel heeft bij
Bol een vertikale beplanking. De torenbekroning is pyramidaal: wordt dan, via een
prismatische onderbreking, afgesloten door een kleinere pyramide. Er is een klokken-
huis zichtbaar, waarin aan de Oostzijde 9 klokken hangen; vermoedelijk ook 9 aan
de zuidzijde, deze torenbekroning dateert uit 1562. 8b).
Op de kruising van langs- en dwarsschip het vieringstorentje met kruis. Hans Bol
keek exact! Dat blijkt uit zijn weergave van het zg. „nieuwe werk" dat boven de hori
zontale lijn van het dwarsschip zichtbaar is. Het legt een fase vast uit de vergroting
van de kerk, welke wegens gebrek aan geld nimmer gereed kwam. Opvallend is wèl,
dat hij maar één luchtboog tekent.
•V
KERKPAD
Het pad naar de hoofdingang van de kerk is aan beide zijde bebouwd. Het linkse pand,
(voormalige Gouden Leeuw) blijft met achtergevel vrij van de toren, zodat er 'n weg
achterom liep. De gedachte, dat de toren tussen reeds bestaande panden zou zijn in
gebouwd, berust op onvoldoende werkelijkheidszin en is in tegenspraak met de feiten.
Veel Bergenaren zagen met eigen ogen, dat bij bouwaktiviteiten in deze oostgevel-
panden van de Grote Markt talloze beenderen en schedels naar boven kwamen, (fa.
Van Boxtel, toen er Albert Heyn werd gebouwd) De Doorenboom bij aanleg toiletten
in kelder, etc.). Rondom de Kerk lag vroeger een begraafplaats, die later, toen Bergen
op Zoom als handelscentrum begon op te komen, bebouwd werd.
Bezien we de panden aan de voet van de toren, dan valt op, dat de gevels met de
oudste architectuur het verst van het kerkpad liggen. Men lette op hun houten boven
bouw met Gothische driepasdaklijst, die overkragend zijn. De gevels, die het kerkpad
belenden, zijn geheel uit baksteen, in combinatie met natuursteen, opgetrokken en
hebben trapgevels. Ze zijn nieuwer van architectuur.
Het meest grappige geveltje is dat kleine smalle ding, waar nu de Morgan Bar geves
tigd is, genaamd „De Kleine Vijzel". Het is, alsof daar vroeger een smal paadje liep,
dat later werd dichtgebouwd.
DOOPKAPEL
Denken we dit smalle huisje weg, dan kijken we recht tegen een zandstenen gothische
boog met links en rechts zuilfragmenten waarop zeer vroege kapitelen, die de aanzet
vormden voor een graatgewelf van natuursteen. De Kerk was daar vroeger naar de
Marktzijde uitgebouwd. Ik veronderstel, dat zich daar de doopkapel heeft bevonden,
die zich conform de kerkelijke liturgie en conform zeer oude gebruiken aan de linker-
of Noordzijde bevond.
De alleroudste doopgebruiken geschiedde aan de levende bron 8c). Later ging men in
processie het bronwater ter plaatse putten, om het dan naar de nieuwe vont in de
doopkapel te brengen, waar het werd gewijd. Bij veel oude kerken vinden we een wa
terbron óp of in de nabijheid van het kerkplein. (Antwerpen - Trier - Bergen op Zoom -
Maastricht).
Is het een oude bron, daterend uit zeer vroege tijden, dan kan het mogelijk zijn dat
daar eertijds een tempeltje, later een kerkje heeft gestaan. Een eventueel uitgraven
zou, evenals men de Geertruidsbronne blootlegde, de nodige helderheid kunnen ver
schaffen. Men zou er dan in de geest van de fontein van Quinten Mattsijs te Antwer
pen, een mooie opstand kunnen maken ter verfraaiing van ons Marktplein.
DOOPPAD
Na deze kleine uitwijding over bronnen en doopwijzen, trekken we de volgende con
clusie (uiteraard voor eigen rekening): Het doopwater voor de Grote of St. Gertrudis-
31