BERGEN OP ZOOM IN FRANSE OGEN
ABONNEMENT
BESTUUR
Pons Gieles, voorzitter
Br. A. van Rijckevorsel, sekretaris
Dr. E. G. H. Hartel, lid
C. H. J. van Niftrik, lid.
E. van Bladel, lid
REDACTIE
BETALINGEN
ADMINISTRATIE
Br. A. van Rijckevorsel.
Brieven en stukken voor de redactie gelieve men
te zenden naar Hoogstraat 23
Het abonnementsgeld bedraagt voor niet-leden
voor vier nummers 10,per jaar. Voor België en
overig buitenland 11,
Abonnementen van niet-leden, advertenties, enz.
te betalen via de Algemene Bank Nederland nr.
11 20 357.
Adreswijzigingen enz. te zenden aan de sekretaris
Br. A. van Rijckevorsel, Hoogstraat, Bergen op
Zoom.
Een onderzoek naar de indrukken die buitenlandse reizigers hebben opgedaan in
Nederland, heeft altijd aantrekkelijke kanten. Jammer genoeg moet men zich in de
wetenschap steeds meer specialiseren. Zo heeft de schrijver van dit artikel zijn on
derzoek moeten beperken tot .Franse reizigers in Nederland in de 19e eeuw' (hoofd
zakelijk nog in de eerste helft van die eeuwl). Vanzelfsprekend is het voornamelijk
van belang te weten te komen wat .grote' Franse schrijvers over ons land, en in het
bijzonder waar het hier een tijdschrift als De Waterschans betreft over Bergen
op Zoom geschreven hebben. Er waren inderdaad vele bekende schrijvers onder de
Franse reizigers in genoemd tijdperk Théophile Gautier, Victor Hugo, Gérard de
Nerval, Arsène Houssaye, om er slechts een paar te noemen. Welnu, in de geschrif
ten van de talrijke auteurs die wij onderzocht hebben, neemt Bergen op Zoom
slechts een heel kleine plaats in 2).
De oorzaken zijn niet ver te zoeken veel reizigers kwamen uit een andere richting
ons land binnen (bijvoorbeeld via Maastricht, of uit Duitsland over Arnhem, etc.),
andere reisden per boot van Antwerpen rechtstreeks naar Rotterdam. Ook voor rei
zigers per postkoets en later voor treinreizigers, lag Bergen op Zoom bezijden de
route.
OMWEG
Bekende reisgidsen als die van Richard en van Perrot, vestigden wel de aandacht
op enige bezienswaardigheden van Bergen op Zoom. maar niet zó dat de reiziger
er een omweg voor zou gaan maken. Dus geen „mérite un détour", zoals men in de
tegenwoordige Michelin-gidsen ziet staan Beide gidsen (bij eenzelfde uitgever
118
verschenen) hebben een gelijke grondtekst. Vermeld worden de Sint Gertrudiskerk
(zonder meer) en „Ie chateau" (Het Markiezenhof). Van dit laatste bouwwerk scheen
de aantrekkelijkheid niet te bestaan in de prachtige architectuur, maar in het feit
dat „de zich naar boven verbredende toren bij de minste wind bewoog en op in
storten scheen te staan" 3). Een soort concurrent dus van de toren van Pisa Op te
merken vallen nog „de onderaardse gangen en galerijen waardoor de Fransen bij
verrassing in 1747 binnenkwamen, en de bastions la Pucelle en Coehoorn" 4)
WAPENFEIT
Door de terzijdeligging van Bergen op Zoom, geschiedde de kennismaking met de
stad veelal letterlijk vanaf een afstand. Théophile Gautier, de grote schrijver uit de
tijd van de Romantiek, ievert een mooi voorbeeld hoe zelfs een kennismaking op
afstand kon mislukken. Toen hij bij een reis door België in 1836 de toren van de
O. L. Vrouwekerk te Antwerpen had beklommen, richtte hij zijn kijker naar vier stip
pen, Hollandse boten in de Schelde.
„in die richting bevindt zich Bergen op Zoom", schrijft hij. „Maar of ik de glazen
van mijn kijker al schoonmaakte, ik kon tussen de violette tinten aan de einder niets
ontdekken dat maar enigszins geleek op een stad. Deze zucht om Bergen op Zoom
te zien, zal U wellicht verbazen. Maar de reden ervan is dat een van mijn groot
vaders als eerste Bergen op Zoom heeft bestormd, en een zilveren eredegen heeft
ontvangen voor dit schitterend wapenfeit. Daar het de meest triomfantelijke geschie
denis in mijn familie is, zou ik graag, zelfs van zeer ver, een plaats hebben gezien
waar een van mijn voorvaderen zo moedig is geweest. Maar deze voldoening mocht
ik niet smaken" 5).
Victor Hugo, de leider van de Franse romantici, was iets gelukkiger en boekte een
klein succes van „dichterbij". In zijn reisboekje over zijn tocht door Holland in 1861,
noteert hij
17 aoüt. Départ de Rosendaal (sic) a 11 h. du matin. Fausse route.
Aperpu l'église de Berg-op-Zoom. Retour a Rosendaal. Douane beige.
Pas de visite. Passage a Anvers 5h. 6).
Het is jammer dat hij de stad Bergen op Zoom zelf niet heeft gezien. Behalve voor
vrouwelijk schoon, was de zestigjarige Victor zeer gevoelig voor stedelijke, monu
mentale kunst.
PER BOOT
De grote „gedoemde dichter" Gérard de Nerval maakte twee reizen in Holland, res
pectievelijk in 1844 en in 1852, zulks in gezelschap van Arsène Houssaye (roman
schrijver, dichter, kunstcriticus, vijf jaar lang hoofdredacteur van het tijdschrift
L'Arisste en van 1849 tot 1856 administrateur van de Comédie Frangaise). Beide
keren namen zij in Antwerpen de boot naar Rotterdam en voeren langs Bergen op
ZoomIn het reisverhaal van 1852, van de hand van Gérard de Nerval, treft
ons dan ook slechts de vermelding dat men „Vlissingen links laat liggen, en Ber
gen op Zoom rechts, onder het neuriën van het oude Franse liedje C'ti-la qu'a
pincé Berg-op-Zoom 7).
Voor ons is van iets meer belang wat in 1844 Arsène Houssaye schreef. Toen Bergen
op Zoom in zicht kwam, was hij bezig een tekst samen te stellen, bestemd voor een
collectief werk van de uitgever P. J. Hetzel te Parijs (Le Diable a Paris, 1845). De
titel was Pourquoi on quitte Paris, met de strekking van men verlaat Parijs, maar
119
