VROEG-16e EEUWSE "GELEYERSBACKERS" EN HUN PRODUKTEN (MAJOLICA) TE BERGEN OP ZOOM. bandlerdpVlnnkntW8rPen".Vten 14 P°nd' 19 SCe"' en 3 9roten Vlaams in ven door: Gerrit Groeneweg lie. Vera Vandenbulcke. INLEIDING. In het verleden kende vrijwel elke stad wel één of meer pottenbakkers, die aardewerk produ ceerden voor een lokale markt. Wanneer er ter plaatse geen geschikte klei aanwezig was, dan schroomde men niet om deze grondstof van ver afgelegen plaatsen te betrekken. Zo wordt in de 17e eeuw klei uit de omgeving van Bergen op Zoom vervoerd naar Zierikzee, Holland en Friesland 1). Plaatsen waar kwalitatief goede klei aanwezig was, waar over grote hoeveelheden goedkope branstof kon worden beschikt en die bovendien goede verkeersverbindingen over water met andere streken hadden, konden in de loop der tijd uitgroeien tot pottenbakkerscen tra van betekenis. Bergen op Zoom voldeed aan die voorwaarden en dat de potmakersnijver- heid hier reeds vroeg van groot belang moet zijn geweest, kunnen we afleiden uit het feit, dat Bergen op Zoom een van de weinige steden is, waar de pottenbakkers een eigen gilde vorm den. Reeds in 1435 verleende het stadsbestuur dit ambacht een keure of reglement 2). De mo gelijkheden van de Bergse potmakers werden min of meer begrensd door de eigenschappen van de hier voorkomende leem: produkten uit witbakkende klei en het veel harder gebakken gres of steengoed, maar ook sieraardewerk, werden van elders aangevoerd. Zo troffen mede werkers van de stichting "In den Scherminckel" een bonte verscheidenheid van vroeg-16e eeuwse keramiek aan in een beerkeldertje onder het stadhuis: steengoed kruiken uit de omge ving van Aken (Langerwehe en Raeren), een steengoed drinkbekertje uit Siegburg (nabij Bonn) een roodaarden oliekruik uit zuid-Portugal, een majolica siroopkan uit Spanje (Valencia) en een wit aardewerk schotel en kommetje uit de omgeving van Keulen 3). Ook op andere plaatsen in de stad troffen medewerkers van deze stichting met name onder het 16e en vroeg- 17e eeuwse aardewerk talrijke voorbeelden aan van het van elders aangevoerde materiaal, zo werden bij de jongste opgraving aan de Zuidmolenstraat fragmenten aangetroffen van een olijfgroene kan van Franse origine, kruiken uit het Belgische Raeren, schotelgoed van potten bakkers uit Wanfried a/d Werra en kommetjes uit het gebied van de Weser in Noord- Duitsland. Heeft de potmakersnijverheid in Bergen op Zoom zich werkelijk beperkt tot de produktie van rood-bruin gebruiksaardewerk? Zou het, in het licht van de tot nu toe bekende feiten te ge waagd zijn, om te stellen, dat in Bergen op Zoom bovendien majolica is vervaardigd? MAJOLICA; LANDELIJKE PRIMEUR VOOR BERGEN OP ZOOM? Terwijl het rood-bruine gebruiksaardewerk geheel of gedeeltelijk met een doorzichtig laagje loodglazuur is bedekt, kenmerkt majolica zich door een laagje ondoorschijnend wit tinglazuur. Dezelfde techniek wordt in een verder ontwikkelde vorm toegepast bij de vervaardiging van het latere delfts aardewerk. Dit laagje tinglazuur vormt een uitstekende ondergrond voor het aan brengen van veelkleurige beschilderingen. Reeds in de 9e eeuw trachtte men in Mesopotamië het Chinese porselein na te bootsen door op het aardewerk een witachtig ondoorzichtig laagje tinglazuur aan te brengen. Vanaf de tweede helft van de 12e eeuw is deze techniek ook bekend geraakt in het toen islamitische Spanje 4). In eerste instantie groeide de zuid-Spaanse stad Mélaga uit tot het belangrijkste productie-centrum van 13e en 14e eeuwse majolica 5). Omstreeks het midden van de 14e eeuw neemt Valencia (Manises) de plaats van Malaga over 6); vervolgens wordt de techniek overgenomen door pottenbakkers in Italië, waar wereldberoemde majolica-centra tot ontwik keling kwamen. Langzamerhand raakt de techniek ook ten noorden van Italië bekend. Reeds in de eerste helft van de 15e eeuw moet in Antwerpen majolica zijn vervaardigd 7); vooral kort na 1500 vestigen zich verschillende Italiaanse Majolica-bakkers in Antwerpen. Daar werd de basis gelegd voor de noord-Nederlandse majolica en voor het daaruit ontwikkelde delfts aarde werk 8). Vooral na de scheiding tussen de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden in 1581 wij ken tal van Antwerpse majolica-bakkers uit naar Engeland, Duitsland en Nederland. Als eerste Noord-Nederlandse plaats waar een majolica-bakker werkzaam was, wordt vaak Middelburg genoemd (1564). Haarlem volgde in 1572, Amsterdam in 1584, Dordrecht in 1586 en Delft pas in 1611. 6 Misschien valt die eer wel te beurt aan Bergen op Zoom: a. 1517/ 18 Luycas Raymondsz, "Geleyenpotbackere" en b- ^528 Otte Mirot, "galeybacker". Geleyerswerk is de toenmalige benaming voor majolica, met geleyenpot- of galeybakker wordt dan ook het beroep aangeduid van degene, die majolica vervaardigde Bergen op Zoom maakt in ieder geval reeds in 1487 kennis met de majolica, want op de Kou- demarkt van dat jaar werd per schip een mand "geleyartswerck" aangevoerd 9) In de loop van de 16e eeuw lijken de verhandelde hoeveelheden majolica beduidend omvan grijker te zijn geworden. Nog in 1770 wist de pastoor van Wouw te vertellen over de omme gang die ter ere van Sint Leonard vóór 1581 door Wouw trok, Op die dag arriveerden er wel 40 en meer karren, beladen met "geleyewerck" waarmee een soort markt werd ingericht 10). LUYCAS RAYMONDSZ. Blijkens de stadsrekening van 1517/1518 11) wordt er op kosten van de stad een potoven op gericht om geleyerssche potten daer inne te backenen" 12). Wellicht speelde de stad in op de explosieve verspreiding van Italiaanse majolica-bakkers over noord-west Europa en trachtte zii ka?|de P'33^1^6 economische bedrijvigheid toe te voegen, door aantrekke lijke faciliteiten te bieden aan de majolica-bakker, die bereid zou wezen hier zijn bedrijf uit te oe- hlwd!tb0U,W ïf d6 °Ven Zijn ondermeer SO-»» bakstenen nodig, ruim 3.000 daktegels 66 vorstpannen, luchtpannen, panlatten, kalk en tras; met talloze karrewachten wordt leem, aarde, zand, gruis, enz., aan- en afgevoerd. De totale investering kost 20 pond 17 ^'dJze^werkr °™de 320 ™ai b* ^on van de metsela. die Helaas is het ons tot op heden niet gelukt om te achterhalen, waar deze oven heeft gestaan 2 b P, r 9el®9enert'Jd hierover meer informatie te kunnen verschaffen als resultaat van r i ua bonderzoek naar gegevens over de produktie van majolica in Bergen op Zoom Gelukkig beschikken we wel over gegevens over de majolica-bakker, voor wie deze oven ver- ^inHnni Ult de,zelfde stadsrekening blijkt namelijk dat er grote kosten gemaakt j door meestere Luycas, geleyerspotbackere, wonende inde Steenberchssche strate in den Oyevaersnest Van de door hem gesloten lening ad 5 pond en 15 scell. resteren er dan nog 5 MiLhf* "I"11 n'f !l'een de k°Sten van de bouw V3n de oven °P zich' z'i verstrekt daarnaast bhjkbaar ook een krediet aan meester Luycas om daaruit zijn aanloopkosten te kunnen betalen Tenslotte wordt hem toegezegd, dat de huursom van zijn woning, Het Oyevaersnest gedu rende drie jaar voor rekening van de stad komt Ongetwijfeld zullen we Lucas Raymondsz 12) nog verder tegenkomen bij ons archiefonder- OTTE MIROT. het fefhdat hifnn'Un v Sl0°ttn?,ans' on2e oud-gemeente-archivaris, bijzonder erkentelijk voor het fat dat h ons in kennis stelde van een tweede majolica-bakker in Bergen op Zoom Op 23 me, 1K8 stellen Michie de Brunen ende Otte Mirot, galeybacker, wonende inde stadt alhier" een gezamenlijke schuldbekentenis aan toonder op ten behoeve van Pauwelss van Gevert ^17 V3n L cooperroose" 14>- Uit andere archiefbronnen blijkt, dat Mi- chiel een Antwerps koopman is 15). Gezien zijn beroep, verbaast het ons niet, dat we Michiel s®t l he3fJ-blljkbaar balan9 b|j de transactie, want hij stelt ondermeer zijn huizen Mirl? Oefende'nl0 h996 S'n3"Mlchlel als onderpand. Maar wat is zijn relatie tot Otte waal P daadwerkeliik uit? Otte woont in Bergen op Zoom maar

Periodieken

De Waterschans | 1984 | | pagina 5