In S'ANthonis Verckp^'
IN DEN SWAR'.
TEN Ram
NB.: De afgebeelde gevel
stenen illustreren middel
eeuwse huisnamen, maar
dateren uit een latere
periode.
Gevelsteen In St. Anthonis Vercken'Steenbergsestraat39foto H. Bos, '81)
de Kremerstraat en het huis van de
familie Coelgenen aan de Zuivel-
straat (35), later Hof van Holland.
Tenslotte was er geen huisnaam
nodig voor gebouwen met een
duidelijke functie zoals de laken
hal, het schepenhuis (stadhuis),
de kerken, kloosters en kapellen.
Ook zal men in achterstraatjes,
waar ieder elkaar kende, niet veel
huisnamen aantreffen. Daarom is
de huisnaamgeving belangrijk om
te weten, waar de in handel en
ambacht bedrijvige straat- en
pleinbewoners te vinden waren
met andere woorden, waar het
meeste "omging". 2)
Raadplegen we de archiefgege-
vens, dan blijkt, dat het gebruik
van huisnamen in onze stad vanaf
1400 vrij goed te volgen is en in
laatstgenoemd jaar zeker nog niet
algemeen was. Rond 1450 was het
aantal huizen met een naam 83
terwijl het aantal bewoonde hui
zen in 1437 op 1119 werd gesteld
en in 1464 op 1101Het percentage
huizen met een naam was dus ruim
7 Het is leerzaam, het aantal
huizen met een naam per straat te
tellen en in kaart te brengen. 3)
Daaruit blijkt dat in de kern van de
stad het aantal huizen met namen
bedroeg: Grote Markt 28 namen,
dus 34 van het totaal: Fortuin
straat 13 namen, dus bijna 16
van het totaal; Zuivelstraat 11
namen, dus ruim 13 van het to
taal; Lievevrouwestraat 7 namen,
dus ruim 8 van het totaal;
Overige stad 24 namen, dus ca.
29 van het totaal.
Vergelijken we de situatie met die
in 1500, dan blijkt een sterke
toename van het aantal huisna
men, dat dan op ruim 360 gesteld
kan worden. Het aantal huizen was
opgelopen tot 1228 (in 1496), zo
dat het percentage huizen met een
naam is toegenomen tot ruim 29 -
30 van het totaal. Ook hier
kunnen we weer een ruimtelijke
onderverdeling maken:
Grote Markt 41 namen, dus ruim
11 Lievevrouwestraat 36 namen,
dus ruim 10 Zuivelstraat 32 na
men, dus bijna 9 Fortuinstraat
25 namen, dus 7 Overige stad
226 namen, dus ruim 63
Ook in de volgende straten waren
veel huisnamen te vinden:
Wouwsestraat 23 namen; Potter
straat 17 namen, Zuidzijde Haven
15 namen; Rijkebuurtstraat 14
namen; Bosstraat 16 namen; Hoog
straat 14 namen; Blauwehandstraat
14 namen; Vismarkt 13 namen;
Totaal 126 namen, dus 35 van
het totaal.
Hierna blijft in de rest van de stad
nog 28 over. Er was dus een toe
name van het aantal benamingen
in de straten, gelegen in het ver
lengde van de oudere straten met
veel huisnamen, maar ook in de
Bosstraat, de Hoogstraat en in
straten zoals de Blauwehandstraat
en Vismarkt en in een achterstraat
als de Potterstraat.
Toch bevestigen deze gegevens,
wannner zij in kaart worden ge
bracht, de overwegende oost-west
oriëntatie van de oorspronkelijke
verstedelijking, een oriëntatie die
eveneens kon worden gesignaleerd
bij het onderzoek van de hofstad
cijnzen. 4) De toename in de perio
de tot 1500 onderlijnt die oriënta
tie en doet zien, dat de handelsak-
tiviteiten zich nu door bloei van de
stad ook naar de noord-zuid-as
van de stad konden richten. Een
as, die door waarschijnlijk toen
reeds bestaande belemmeringen
zoals de positie van de lakenhal
(vernauwing uitgang Hoogstraat
op de Grote Markt) en van het
vleeshuis (vernauwing uitgang
Bosstraat op dat plein) voor een
vlotte afwikkeling van het noord-
zuidverkeerd niet gunstig was.
Wanneer we de huisnamen naar
datum en soort bespreken moet
die uiteenzetting beperkt blijven
tot de tijd tot en met 1450; daarna
is het aantal vrij groot geworden
en zou een dergelijke behandeling
van het materiaal voor een tijd
schrift van deze omvang te uitvoe
rig zijn.
Bijzonder weinig namen dateren
vóór 1400: slechts de Vier Eemers
(Bosstraat 7), DenWolsack (Lieve
vrouwestraat) en het Swaert (Gro
te Markt 12) zijn bekend. In de
volgende 10 jaar neemt het aantal
toe met 14, in de periode 1410-
1419 met 12; in 1420-1429 met7, in
in 1430-1439 met 23 en van 1440
tot en met 1450 met 24 namen.
Ruim de helft van het aantal be
kende namen dateert kennelijk
van na 1430. Bezien we de namen
naar hun betekenis dan vinden we
een zekere voorkeur voor aandui
dingen van levende wezens als
mensen, dieren en planten. Overi
gens is de mens minder vernoemd
dan het dier. Als personen komen
slechts voor: Mersman (koopman,
marskramer, Zuivelstraat 4); Oude
Man (Fortuinstraat 16); en Moer
(Moriaan, Grote Markt 29). Het is
niet duidelijk, of Bellaert (Fortuin
straat 26) een belleman evenmin 01
Tumelaere (Grote Markt 6) een
akrobaat was. Andere betekenis
sen zijn ook mogelijk.
De dieren zijn in verschillende
soorten te onderscheiden. Zo
vinden we tamme huisdieren als
Bonten Hont (Fortuinstraat 24),
Blaeuwen Hont (deei Grote Markt
30), de Catte (Zuivelstraat 23) en
het Perdeken (Grote Markt 3 ged.).
Als vissen komen voor de Salme
(Grote Markt 30) en de 3 Haringen
(Zuidzijde Haven 31). Vogels wa
ren ook als benamingen in trek:
Aextere (ekster, Bosstraat 5 en
Potterstraat); Duve (Fortuinstraat
7); Caeuwe (kauw, deel van Grote
Markt 5); Pellicaen (Grote Markt
20); Gans (Grote Markt28); Zwane
(Grote Markt 35); Crane (kraan
vogel, Grote Markt 31); Sparwaere
(Sperwer, Zuivelplein). Met dier
namen samengesteld waren
Voglenzanck (vogelgezang, Grote
Markt gedeelte nr. 3); Valcken-
borch (Grote Markt ged. nr.26);
Valckenbelle (Korte Bosstraat 5)
en Roscam (Bosstraat 20). Wilde
dieren genoten ook de aandacht:
Lupaert (luipaard, Fortuinstraat
10); Beerken (Hoogstraat 27);
Olifant (Grote Markt 1); Ouden
Hert (Zuivelstraat 15); Vliegenden
Hert (Zuivelstraat 7) en Witte Hert
(Lievevrouwestraat).
Een overgang naar fabelwezens
vormen Mareswijn (later Bruinvis
genoemd, Rijkebuurtstraat 13) en
Drake (Grote Markt 38) alsmede
Zwerte Leeuw (Grote Markt 26) en
Roeden Leeuw (Grote Markt deel
25). De laatsten zullen in de natuur
niet veel zijn aangetroffen, maar
wel op wapenschilden! Ook de
Wildeman is als folkloristisch we
zen bekend (Hoogstraat 23/25).
Als' heiligen of hemelbewoners
mogen we Enghel (Grote Markt
19); Sinte Gheertruyden (Grote
Markt 27); Sente Jorys (Grote
Markt 37); de Drie Coningen
(Hoogstraat 14); Sinte Kerstoffel
(Lievevrouwestraat 8); Sinte Ja
cobs in Compstelle (Zuivelstraat
1) beschouwen. Compstelle ver
wijst naar het bedevaartsoord van
de H. Jacobus de Meerdere in
Noord-Spanje of Galicië (Santiago
Schetskaart van het centrum van
Bergen op Zoom c. 1450, waarop
In zwart aangegeven de hulzen,
waarvan in die periode een naam
bekend is.
A Met voldoende zekerheid
gelocaliseerd.
B Slechts globaal gelocaliseerd.
1. Zuidzijde Haven
2. Rijkebuurtstraat.
3. Lievevrouwestraat.
4. Moeregrebstraat.
5. Potterstraat.
6. Fortuinstraat.
7. Bosstraat.
8. Kremerstraat.
9. Hoogstraat.
10. Kerkstraat.
11. Huijbergsestraat.
12. Zuivelstraat.
13. Wouwsestraat.
14. Blauwehandstraat.
15. Volderstraat (later gedeeltelijk
Gouden bloem straat).
Gevelsteen 'In den Swarten Ram' Steenbergsestraat 33 (foto H. Bos 1981)
r 13
