In S'ANthonis Verckp^' IN DEN SWAR'. TEN Ram NB.: De afgebeelde gevel stenen illustreren middel eeuwse huisnamen, maar dateren uit een latere periode. Gevelsteen In St. Anthonis Vercken'Steenbergsestraat39foto H. Bos, '81) de Kremerstraat en het huis van de familie Coelgenen aan de Zuivel- straat (35), later Hof van Holland. Tenslotte was er geen huisnaam nodig voor gebouwen met een duidelijke functie zoals de laken hal, het schepenhuis (stadhuis), de kerken, kloosters en kapellen. Ook zal men in achterstraatjes, waar ieder elkaar kende, niet veel huisnamen aantreffen. Daarom is de huisnaamgeving belangrijk om te weten, waar de in handel en ambacht bedrijvige straat- en pleinbewoners te vinden waren met andere woorden, waar het meeste "omging". 2) Raadplegen we de archiefgege- vens, dan blijkt, dat het gebruik van huisnamen in onze stad vanaf 1400 vrij goed te volgen is en in laatstgenoemd jaar zeker nog niet algemeen was. Rond 1450 was het aantal huizen met een naam 83 terwijl het aantal bewoonde hui zen in 1437 op 1119 werd gesteld en in 1464 op 1101Het percentage huizen met een naam was dus ruim 7 Het is leerzaam, het aantal huizen met een naam per straat te tellen en in kaart te brengen. 3) Daaruit blijkt dat in de kern van de stad het aantal huizen met namen bedroeg: Grote Markt 28 namen, dus 34 van het totaal: Fortuin straat 13 namen, dus bijna 16 van het totaal; Zuivelstraat 11 namen, dus ruim 13 van het to taal; Lievevrouwestraat 7 namen, dus ruim 8 van het totaal; Overige stad 24 namen, dus ca. 29 van het totaal. Vergelijken we de situatie met die in 1500, dan blijkt een sterke toename van het aantal huisna men, dat dan op ruim 360 gesteld kan worden. Het aantal huizen was opgelopen tot 1228 (in 1496), zo dat het percentage huizen met een naam is toegenomen tot ruim 29 - 30 van het totaal. Ook hier kunnen we weer een ruimtelijke onderverdeling maken: Grote Markt 41 namen, dus ruim 11 Lievevrouwestraat 36 namen, dus ruim 10 Zuivelstraat 32 na men, dus bijna 9 Fortuinstraat 25 namen, dus 7 Overige stad 226 namen, dus ruim 63 Ook in de volgende straten waren veel huisnamen te vinden: Wouwsestraat 23 namen; Potter straat 17 namen, Zuidzijde Haven 15 namen; Rijkebuurtstraat 14 namen; Bosstraat 16 namen; Hoog straat 14 namen; Blauwehandstraat 14 namen; Vismarkt 13 namen; Totaal 126 namen, dus 35 van het totaal. Hierna blijft in de rest van de stad nog 28 over. Er was dus een toe name van het aantal benamingen in de straten, gelegen in het ver lengde van de oudere straten met veel huisnamen, maar ook in de Bosstraat, de Hoogstraat en in straten zoals de Blauwehandstraat en Vismarkt en in een achterstraat als de Potterstraat. Toch bevestigen deze gegevens, wannner zij in kaart worden ge bracht, de overwegende oost-west oriëntatie van de oorspronkelijke verstedelijking, een oriëntatie die eveneens kon worden gesignaleerd bij het onderzoek van de hofstad cijnzen. 4) De toename in de perio de tot 1500 onderlijnt die oriënta tie en doet zien, dat de handelsak- tiviteiten zich nu door bloei van de stad ook naar de noord-zuid-as van de stad konden richten. Een as, die door waarschijnlijk toen reeds bestaande belemmeringen zoals de positie van de lakenhal (vernauwing uitgang Hoogstraat op de Grote Markt) en van het vleeshuis (vernauwing uitgang Bosstraat op dat plein) voor een vlotte afwikkeling van het noord- zuidverkeerd niet gunstig was. Wanneer we de huisnamen naar datum en soort bespreken moet die uiteenzetting beperkt blijven tot de tijd tot en met 1450; daarna is het aantal vrij groot geworden en zou een dergelijke behandeling van het materiaal voor een tijd schrift van deze omvang te uitvoe rig zijn. Bijzonder weinig namen dateren vóór 1400: slechts de Vier Eemers (Bosstraat 7), DenWolsack (Lieve vrouwestraat) en het Swaert (Gro te Markt 12) zijn bekend. In de volgende 10 jaar neemt het aantal toe met 14, in de periode 1410- 1419 met 12; in 1420-1429 met7, in in 1430-1439 met 23 en van 1440 tot en met 1450 met 24 namen. Ruim de helft van het aantal be kende namen dateert kennelijk van na 1430. Bezien we de namen naar hun betekenis dan vinden we een zekere voorkeur voor aandui dingen van levende wezens als mensen, dieren en planten. Overi gens is de mens minder vernoemd dan het dier. Als personen komen slechts voor: Mersman (koopman, marskramer, Zuivelstraat 4); Oude Man (Fortuinstraat 16); en Moer (Moriaan, Grote Markt 29). Het is niet duidelijk, of Bellaert (Fortuin straat 26) een belleman evenmin 01 Tumelaere (Grote Markt 6) een akrobaat was. Andere betekenis sen zijn ook mogelijk. De dieren zijn in verschillende soorten te onderscheiden. Zo vinden we tamme huisdieren als Bonten Hont (Fortuinstraat 24), Blaeuwen Hont (deei Grote Markt 30), de Catte (Zuivelstraat 23) en het Perdeken (Grote Markt 3 ged.). Als vissen komen voor de Salme (Grote Markt 30) en de 3 Haringen (Zuidzijde Haven 31). Vogels wa ren ook als benamingen in trek: Aextere (ekster, Bosstraat 5 en Potterstraat); Duve (Fortuinstraat 7); Caeuwe (kauw, deel van Grote Markt 5); Pellicaen (Grote Markt 20); Gans (Grote Markt28); Zwane (Grote Markt 35); Crane (kraan vogel, Grote Markt 31); Sparwaere (Sperwer, Zuivelplein). Met dier namen samengesteld waren Voglenzanck (vogelgezang, Grote Markt gedeelte nr. 3); Valcken- borch (Grote Markt ged. nr.26); Valckenbelle (Korte Bosstraat 5) en Roscam (Bosstraat 20). Wilde dieren genoten ook de aandacht: Lupaert (luipaard, Fortuinstraat 10); Beerken (Hoogstraat 27); Olifant (Grote Markt 1); Ouden Hert (Zuivelstraat 15); Vliegenden Hert (Zuivelstraat 7) en Witte Hert (Lievevrouwestraat). Een overgang naar fabelwezens vormen Mareswijn (later Bruinvis genoemd, Rijkebuurtstraat 13) en Drake (Grote Markt 38) alsmede Zwerte Leeuw (Grote Markt 26) en Roeden Leeuw (Grote Markt deel 25). De laatsten zullen in de natuur niet veel zijn aangetroffen, maar wel op wapenschilden! Ook de Wildeman is als folkloristisch we zen bekend (Hoogstraat 23/25). Als' heiligen of hemelbewoners mogen we Enghel (Grote Markt 19); Sinte Gheertruyden (Grote Markt 27); Sente Jorys (Grote Markt 37); de Drie Coningen (Hoogstraat 14); Sinte Kerstoffel (Lievevrouwestraat 8); Sinte Ja cobs in Compstelle (Zuivelstraat 1) beschouwen. Compstelle ver wijst naar het bedevaartsoord van de H. Jacobus de Meerdere in Noord-Spanje of Galicië (Santiago Schetskaart van het centrum van Bergen op Zoom c. 1450, waarop In zwart aangegeven de hulzen, waarvan in die periode een naam bekend is. A Met voldoende zekerheid gelocaliseerd. B Slechts globaal gelocaliseerd. 1. Zuidzijde Haven 2. Rijkebuurtstraat. 3. Lievevrouwestraat. 4. Moeregrebstraat. 5. Potterstraat. 6. Fortuinstraat. 7. Bosstraat. 8. Kremerstraat. 9. Hoogstraat. 10. Kerkstraat. 11. Huijbergsestraat. 12. Zuivelstraat. 13. Wouwsestraat. 14. Blauwehandstraat. 15. Volderstraat (later gedeeltelijk Gouden bloem straat). Gevelsteen 'In den Swarten Ram' Steenbergsestraat 33 (foto H. Bos 1981) r 13

Periodieken

De Waterschans | 1985 | | pagina 7