INDE ARCKE NOË GROTE MARKT -jtw zweren I ROEDEN PATER NOSTER 1427 Vle£shuis Gevelsteen 'Den Zwarten Haan', thans gemeentemuseum Het Markie zenhof (foto L. Weys, 1975) hoet (Bosstraat 2) hetzelfde was als Paternoster (Grote Markt 25). De eerste kan ook een krans van rozen of een hoed (met rozen ver sierd) zijn. Ook Gulden Hoet (Grote Markt 16) kan "vergulde hoed" of een "verguld hoofd" be tekenen. Als andere lichaamsdelen zijn de Ribbe (deel van Grote Markt 5), de Voet (Lievevrouwestraat 32) en de Witvoet (Zuivelstraat 28) genoemd. Sommige huizen droegen de na men van vroegere bezitters zoals Kal Rekets stove (Potterstraat 36) en wellicht ook het Hof van Kalstren (Blauwehandstraat 3). Andere huizen zijn wellicht genoemd naar vroegere functies zoals de Oude Scole (school, waarschijnlijk Kerkstraat), de Mo len (Grote Markt 2), de Stove (Potterstraat 36) en der Vrouwen- di Compastella). Beide namen vinden we terug onder de geogra fische aanduidingen Galyssien (Fortuinstraat 13) en Compstelle voor hetzelfde huis in de Zuivel straat (nr.1). Op handelsbetrekkingen zullen Henegouwen (Fortuinstraat 14) en Ingelant (Engeland, Grote Markt 13) hebben gewezen. Het assortiment van bloemen was niet uitgebreid: slechts de Leiye (lelie, Zuivelplein 2/3) komt voor, evenals de bomen: Palmboom (Grote Markt 14) en Eycke (Grote Markt, deel van 25). Andere na tuurverschijnselen waren Reghen- boghe (Zuivelstraat 31) en Seven- sterre(Lievevrouwestraat 38)AIIer- lei huishoudelijke en gebruiks voorwerpen werden nuttig geacht om huisnamen aan te ontlenen. Zo Vier Eemers (vier emmers, Bos straat 7); Spiegel (Fortuinstraat 1); Gulden Cop (Fortuinstraat 21kan ook verguld hoofd betekenen); Drie Potten (Fortuinstraat 4); Pot (Zuidzijde Haven 3/5); Ouden Pot (Zuivelstraat 9); de Tassche (Pot terstraat 15); Slotel (Zuivelstraat 5, gedeelte); Horen (Zuivelstraat 10); de Herpe (Lievevrouwestraat 12); Scaecbort (Schaakbord, Grote Markt 32); en Lanterne (Wouwse- straat 14). In de beroepssfeer horen meer thuis het Molenyser (Lievevrouwe straat 3); de Wolsack (Lievevrou westraat 24); op oorlogsgebied: Helm (Fortuinstraat 6), Swaert (Grote Markt 12) en de Cogghe (een soort schip, Fortuinstraat 17). Als kledingstukken vinden we de Bonten Mantel (Kremerstraat 19): de Gulden Rinc (Grote Markt 33/34) en de Crone (Fortuinstraat 15). Het is niet duidelijk of Rosen- Schetskaart van de Grote Markt en direkte omgeving waarop aangegeven de globale verkaveling c. 1450 en de huisnamen met de jaartallen, waarin zij voor het eerst voorkomen. 14 Gevelsteen 'In de Arcke Noë'. Zuidzijde Haven 11 stove (ongeveer Huijbergsestraat 14). Bij stoven moeten we aan badhuizen denken, waarvan de laatste voor vrouwen was gereser veerd (om prostitutie tegen te gaan). Het Toelenhuys (tolhuis, Zuidzijde Haven 1) maakte een vroegere functie duidelijk en ook de Gapaert (Zuivelstraat 27) ver wees naar het beroep van de bewoner, namelijk apotheker of drogist. Op de vorm van het huis wijst de naam de Zale (Gouden- bloemstraat). Bij het lezen van al die naam- en huisaanduidingen past een waar schuwing. Sommige huizen zijn nadien zodanig verbouwd dat hun plattegrond niet noodzakelijk hoeft samen te vallen met de muren van hun middeleeuwse voorgangers. Veel huizen zijn na de middeleeuwen van naam veran derd, zodat men niet zonder meer de oude naam op de gevel hoeft te schilderen. De geschiedenis biedt keuze genoeg. Een mooie illustra tie voor het veranderen van de verkaveling in de oude stad vormt de Grote Markt. Terwijl er nu 38 huizen aan dat plein staan, waren er volgens de middeleeuwse gege vens 46 panden te tellen, (zie kaart 2). Dit was inderdaad het plein, waar in de middeleeuwse stad het brandpunt van de economische aktiviteiten lag. Samenvattend meen ik te mogen vaststellen, dat de huisnaamge- ving belangrijke aanwijzingen geeft voor het functioneren van middeleeuws Bergen op Zoom. Jammer, dat de benamingen wei nig indicaties bevatten voor de in de desbetreffende panden geves tigde ondernemingen. Er blijkt enige overeenstemming te zijn tussen de kaart van de oudste huisnamen en die van de percelen die met hofstadcijns belast waren (zie vorig nummer van de Water schans blz. 11). Er kwamen vóór 1450 geen huisnamen voor ten noorden van de Grebbe en ook niet aan de zuidkant van de Lievevrouwestraat en de omge ving daarvan. Daar waren ook geen met hofstadcijnzen belaste percelen. In het Havenkwartier komen slechts enkele huizen met namen voor, uitsluitend aan de Zuidzijde Haven. Na 1450 neemt het aantal huisnamen aan diezijde toe, terwijl eerst na 1500 het gebruik zich over de hele wijk verspreidt. In het stadscentrum komen na 1450 naast de oost west-as voor het eerst ook de aktiviteiten langs de noord-zuid lopende straten naar voren. Het gebruik van huisnamen in achter straten blijkt pas in een later stadium van de stadsgeschiedenis tot ontwikkeling te komen. AANTEKENINGEN 2 Behalve eigen aantekeningen is ook geraadpleegd C.J.F. Slootmans, PAAS- EN KOU- DEMARKTEN TE BERGEN OP ZOOM 1365-1565, Tilburg 1985, vooral 353-356. 3. Gemeente-archief Bergen op Zoom, stadsarchief, voorl. inv. nr. 15 (overdrachten onroerend goed 1397-1447) en rechterlijke archie ven, inv. nrs. 213-215 (idem, 1433- 1506). 4. A/.A van Ham "De hofstad cijnzen te Bergen op Zoom en hun betekenis voor de kennis van de oudste nederzettings structuur" in dit tijdschrift, 1985, 2, 10 e.v. Gevelsteen 'In de Draeck' Lievevrouwestraat 43 (in de gevel aan de Londonstraat. foto H. Bos) 1. W. van Ham en C. Vanwesen- beeck, GIDS VOOR OUD BERGEN OP ZOOM, Antwer pen 1983.

Periodieken

De Waterschans | 1985 | | pagina 8