INDE ARCKE NOË
GROTE MARKT
-jtw
zweren I
ROEDEN
PATER NOSTER
1427
Vle£shuis
Gevelsteen 'Den Zwarten Haan', thans gemeentemuseum Het Markie
zenhof (foto L. Weys, 1975)
hoet (Bosstraat 2) hetzelfde was
als Paternoster (Grote Markt 25).
De eerste kan ook een krans van
rozen of een hoed (met rozen ver
sierd) zijn. Ook Gulden Hoet
(Grote Markt 16) kan "vergulde
hoed" of een "verguld hoofd" be
tekenen.
Als andere lichaamsdelen zijn de
Ribbe (deel van Grote Markt 5), de
Voet (Lievevrouwestraat 32) en de
Witvoet (Zuivelstraat 28) genoemd.
Sommige huizen droegen de na
men van vroegere bezitters zoals
Kal Rekets stove (Potterstraat 36)
en wellicht ook het Hof van
Kalstren (Blauwehandstraat 3).
Andere huizen zijn wellicht
genoemd naar vroegere functies
zoals de Oude Scole (school,
waarschijnlijk Kerkstraat), de Mo
len (Grote Markt 2), de Stove
(Potterstraat 36) en der Vrouwen-
di Compastella). Beide namen
vinden we terug onder de geogra
fische aanduidingen Galyssien
(Fortuinstraat 13) en Compstelle
voor hetzelfde huis in de Zuivel
straat (nr.1).
Op handelsbetrekkingen zullen
Henegouwen (Fortuinstraat 14) en
Ingelant (Engeland, Grote Markt
13) hebben gewezen.
Het assortiment van bloemen was
niet uitgebreid: slechts de Leiye
(lelie, Zuivelplein 2/3) komt voor,
evenals de bomen: Palmboom
(Grote Markt 14) en Eycke (Grote
Markt, deel van 25). Andere na
tuurverschijnselen waren Reghen-
boghe (Zuivelstraat 31) en Seven-
sterre(Lievevrouwestraat 38)AIIer-
lei huishoudelijke en gebruiks
voorwerpen werden nuttig geacht
om huisnamen aan te ontlenen. Zo
Vier Eemers (vier emmers, Bos
straat 7); Spiegel (Fortuinstraat 1);
Gulden Cop (Fortuinstraat 21kan
ook verguld hoofd betekenen);
Drie Potten (Fortuinstraat 4); Pot
(Zuidzijde Haven 3/5); Ouden Pot
(Zuivelstraat 9); de Tassche (Pot
terstraat 15); Slotel (Zuivelstraat 5,
gedeelte); Horen (Zuivelstraat 10);
de Herpe (Lievevrouwestraat 12);
Scaecbort (Schaakbord, Grote
Markt 32); en Lanterne (Wouwse-
straat 14).
In de beroepssfeer horen meer
thuis het Molenyser (Lievevrouwe
straat 3); de Wolsack (Lievevrou
westraat 24); op oorlogsgebied:
Helm (Fortuinstraat 6), Swaert
(Grote Markt 12) en de Cogghe
(een soort schip, Fortuinstraat 17).
Als kledingstukken vinden we de
Bonten Mantel (Kremerstraat 19):
de Gulden Rinc (Grote Markt
33/34) en de Crone (Fortuinstraat
15). Het is niet duidelijk of Rosen-
Schetskaart van de Grote Markt en direkte omgeving waarop aangegeven de
globale verkaveling c. 1450 en de huisnamen met de jaartallen, waarin zij
voor het eerst voorkomen.
14
Gevelsteen 'In de Arcke Noë'. Zuidzijde Haven 11
stove (ongeveer Huijbergsestraat
14). Bij stoven moeten we aan
badhuizen denken, waarvan de
laatste voor vrouwen was gereser
veerd (om prostitutie tegen te
gaan). Het Toelenhuys (tolhuis,
Zuidzijde Haven 1) maakte een
vroegere functie duidelijk en ook
de Gapaert (Zuivelstraat 27) ver
wees naar het beroep van de
bewoner, namelijk apotheker of
drogist. Op de vorm van het huis
wijst de naam de Zale (Gouden-
bloemstraat).
Bij het lezen van al die naam- en
huisaanduidingen past een waar
schuwing. Sommige huizen zijn
nadien zodanig verbouwd dat hun
plattegrond niet noodzakelijk
hoeft samen te vallen met de
muren van hun middeleeuwse
voorgangers. Veel huizen zijn na
de middeleeuwen van naam veran
derd, zodat men niet zonder meer
de oude naam op de gevel hoeft te
schilderen. De geschiedenis biedt
keuze genoeg. Een mooie illustra
tie voor het veranderen van de
verkaveling in de oude stad vormt
de Grote Markt. Terwijl er nu 38
huizen aan dat plein staan, waren
er volgens de middeleeuwse gege
vens 46 panden te tellen, (zie kaart
2). Dit was inderdaad het plein,
waar in de middeleeuwse stad het
brandpunt van de economische
aktiviteiten lag.
Samenvattend meen ik te mogen
vaststellen, dat de huisnaamge-
ving belangrijke aanwijzingen
geeft voor het functioneren van
middeleeuws Bergen op Zoom.
Jammer, dat de benamingen wei
nig indicaties bevatten voor de in
de desbetreffende panden geves
tigde ondernemingen. Er blijkt
enige overeenstemming te zijn
tussen de kaart van de oudste
huisnamen en die van de percelen
die met hofstadcijns belast waren
(zie vorig nummer van de Water
schans blz. 11). Er kwamen vóór
1450 geen huisnamen voor ten
noorden van de Grebbe en ook
niet aan de zuidkant van de
Lievevrouwestraat en de omge
ving daarvan. Daar waren ook
geen met hofstadcijnzen belaste
percelen. In het Havenkwartier
komen slechts enkele huizen met
namen voor, uitsluitend aan de
Zuidzijde Haven. Na 1450 neemt
het aantal huisnamen aan diezijde
toe, terwijl eerst na 1500 het
gebruik zich over de hele wijk
verspreidt. In het stadscentrum
komen na 1450 naast de oost
west-as voor het eerst ook de
aktiviteiten langs de noord-zuid
lopende straten naar voren. Het
gebruik van huisnamen in achter
straten blijkt pas in een later
stadium van de stadsgeschiedenis
tot ontwikkeling te komen.
AANTEKENINGEN
2 Behalve eigen aantekeningen
is ook geraadpleegd C.J.F.
Slootmans, PAAS- EN KOU-
DEMARKTEN TE BERGEN
OP ZOOM 1365-1565, Tilburg
1985, vooral 353-356.
3. Gemeente-archief Bergen op
Zoom, stadsarchief, voorl. inv. nr.
15 (overdrachten onroerend goed
1397-1447) en rechterlijke archie
ven, inv. nrs. 213-215 (idem, 1433-
1506).
4. A/.A van Ham "De hofstad
cijnzen te Bergen op Zoom en
hun betekenis voor de kennis
van de oudste nederzettings
structuur" in dit tijdschrift,
1985, 2, 10 e.v.
Gevelsteen 'In de Draeck' Lievevrouwestraat 43 (in de gevel aan de
Londonstraat. foto H. Bos)
1. W. van Ham en C. Vanwesen-
beeck, GIDS VOOR OUD
BERGEN OP ZOOM, Antwer
pen 1983.