O
OPEN RUIMTEN IN
HET OUDE CENTRUM
VERKENNINGEN IN MIDDELEEUWS
BERGEN OP ZOOM - 3
Bij het woord "open ruimten" zal
iedereen vooral denken aan de
pleinen in de stad. Dit zijn echter
openbare ruimten, terwijl daarnaast
ook tuinen en boomgaarden open
ruimten kunnen vormen. Hieronder
een poging om de open ruimten in de
middeleeuwse stad te situeren.
Beginnen we kloksgewijs vanuit het
noorden, dan moet op de eerste
plaats de Scholiersberg worden
genoemd, een waarschijnlijk nogal
heuvelachtig terrein, dat vanaf het
tegenwoordige pleintje zich uitstrek
te tot aan de Grebbe ten oosten van
het Markiezenhof. Voor een deel was
het bezit van een zekere Claus
Rasschert, die het in 1421 aan de
heer van Bergen op Zoom verkocht.
Dit terrein omvatte een brede strook
grond vanaf ongeveer de tegen
woordige achterplaats van het Mar
kiezenhof tot aan het verdwenen
Schendelestraatje (dat liep tussen de
huizen Steenbergsestraat nrs. 24 en
26 naar de Scholiersberg).
De heer van Bergen op Zoom liet er
een boomgaard op planten en het
huis van Rasschert afbreken. Het
geheel verdween ca. 1485, nadat
reeds eerder een deel van de berg
was afgegraven. Het terrein van de
voormalige boomgaard werd aan
particulieren in gebruik gegeven en
de rest bij de achtertuin en achter
plaats van het Hof gevoegd. 1)
Ten noorden van de huidige Vis
markt lag in het blok tussen de
Mosselstraat, de Sint Antonius-
straat, de Scholiersberg en de
Hofstraat een uitgestrekt binnenter
rein, in de zestiende eeuw nog
gebruikt als kaatsbaan. 2) Thans is
de bebouwing er nog steeds niet
dicht. Dit in tegenstelling tot het blok
ten oosten ervan, langs de Mossel
straat, Sint Antoniusstraat, Wijn
gaardstraat en Vismarkt, dat met de
tegenovergelegen hoekpanden sa
men "de Vijfhoeck" werd genoemd,
totdat er aparte straatnamen in het
terrein opkwamen. Nu is laatstge
noemd blok het dichtstbebouwde van
de stad, maar het feit, dat dit hele
terrein aan de noorzijde begrensd
door: Willem van Ham
W#}*.
Gezicht op de Nieuwe Markt naar een tekening van B. Klotz, 1671
Deze open ruimte ontstond door het afbreken van de stadsmuur en demping
van de gracht, die aansloot bij de Lievevrouwepoort (Kupferstichkabinett,
West-Berlijn).
door de stadsgracht) één naam had,
wijst erop, dat hier van één open
ruimte sprake moet zijn geweest. 3)
Aan de oostzijde van de Vismarkt
strekte zich een ruim terrein uit,
waarop in de vijftiende eeuw, of iets
daarvoor, het klooster van de "rijke"
nonnen van Sint Margrieten in het
Dal van Josaphat, een Begijnhof
(daarover is weinig bekend) en het
Sint Jacobsgasthuis met kapel een
plaats kon vinden. Thans wordt dit
terrein bijna geheel in beslag ge
nomen door Huize Sint Catharina.
Het ruime open terrein, waarop in de
vijftiende eeuw het Minderbroeders
klooster (1464), het Kleine Hof van
de Heer van Bergen op Zoom en het
Cellebroedersklooster (1474) zijn
gebouwd en waar de Korenbeurs
straat (1478), de Korenmarkt (ca.
1482) en de Kettingstraat zijn aange
legd, stond in de vijftiende eeuw
bekend als de "Ramerie" en de
Gasthuisbeemden. De rameriën ga
ven plaats aan de bleekvelden en de
span- en droogramen voor de laken
nijverheid; de Gasthuisbeemden
waren lage weidegronden, die aan
sloten bij het kerkhof van het Sint
Maartensgasthuis. 5)
Gewezen mag nog worden op de
Noordmolen, die aan het einde van
de Minderbroederstraat stond,
waarnaar het straatstuk tussen de
Klaverstraat en de Weverskat nog
lang Noordmolenstraat heette. De
molen is in 1 536 opgevolgd door een
naamgenoot aan de noordzijde van
het Havenkwartier (hieraan herin
neren nog de namen Molenpad en
Molenbergstraat. 6)
In het hart van de stad besloeg de
Sint Gertrudis of Grote Kerk eertijds
samen met het omringende kerkhof
een aanzienlijk terrein. Het kerkge
bouw is echter uitgebreid, waarbij
het kerkhof enige malen verplaatst
moest worden. Het geheel verdient
een uitgebreider verkenning, die in
een volgende Waterschans hoort te
verschijnen.
Aan weerszijden van de Rozemarijn
straat strekte zich het Vrijthof uit.
Deze naam wijst op een terrein, dat
door muren omringd en daardoor
gevrijwaard was (in het Middelne
derlands "gevrijt") van zijn omge
ving. Ook kerkhoven waren door
muren omringd en werden Vrijthof
bevrijde hof genoemd (vandaar dat
sommigen hieronder alleen kerkhof
willen verstaan). Het Vrijthof in enge
betekenis zal zich hebben beperkttot
het hof, waarin de cellen (éénkamer
woningen) stonden van de Onze-
lievevrouwenbroeders of de Carme-
lieten van Mechelen en van de
Begijnen of Zusterkens van Bergen.
De laatsten zijn begin vijftiende
eeuw verhuisd naar de Geweldiger-
straat. 7)
De cellen lagen aan de westkant van
de straat, een vrij smalle strook langs
de stadsmuur kon nog het Rabau
wenhuis voor bedelaars, later een
militaire opslagplaats, worden inge
richt. 8) Het Sint Jorisgilde van de
oude voetboogschuttes had er in
1444 een schuttershof. 9)
De voetboogschutters hadden in
1440 ook een hof in de Schoolstraat.
Het huis van deze schutterij staat
nog afgebeeld op de tekening van
Barnardus Klotz uit 1671, alsmede
het ca. 1484 gebouwde Cellezus-
tersklooster aan de Huijbergse-
straat. 12) Langs de Schoolstraat
stonden eertijds huizen van allure,
die men er sinds de verwoesting van
de stad in 1747 niet meer vindt.
Tegenwoordig hebben enige panden
SCHETSKAART VOOR HET CEN
TRUM VAN BERGEN OP ZOOM, CA.
1500. Hierop aangegeven de open
ruimten voor 1450 reeds bestaande.
A. Scholiersberg
B. Vijfhoek
C. Bouwblok ten oosten van de
Vismarkt (St. Margrietenklooster, St.
Jacobsgasthuis)
D. Ramerie
E. Gasthuisbeemden
F. Vrijthof
G. Terrein van de Lindebaan en
omgeving
H. Peerdenkerkhof
CL. Achterterrein van het huis De
Kolve (globaal)
StA. Achterterrein van het huis St.
Antonius (globaal)
NM Noordmolen
VM Molen bij het voetboogschut
tershof
BM. Bosmolen
KM Kapelmolen
RM Runmolen
KI -3 Globale ligging van de achter
eenvolgens in gebruikgenomen
kerkhoven.
1Terrein van Cl. Rasschert.
2. Kaatsbaan.
3. Terrein Minderbroederklooster.
4. Gasthuiskerkhof
5. Terrein Cellebroedersklooster.
6. Terrein Rabauwenhuis.
7. Cellen van de Onzelievevrouwe-
broeders en van de zusters van
Bergen.
8. Voetboogschuttershof aan de
Rozemarijnstraat.
9. Cellezustersklooster.
10. Voetboogschuttershof Huyberg-
sestraat.
11Achterterreinen van huizen aan
de Hoogstraat.
12. Handboogschuttershof.
Molen vrij nauwkeurig gesitueerd.
II. Molen bij benadering gesitueerd.
III. Globale grens van de besproken
terreinen (aangegeven met letters A-
H).
IV. Globale grens van binnen van
binnen de besproken terreinen gele
gen deelgebieden (aangegeven met
cijfers).