A. Groot Reepken
B. Klein Reepken
C. Zeeridder
D. (Nieuwe) Rijn
E. Maecht van Mecheien
F. Sint Jo os
G. Sint Jacob
H. Zuidelijke achterpoort van het
Markiezenhof
K. Schuur brouwerij) van het Markie
zenhof
L en M. Plaatsen, waar godskamers
hebben gestaan
ten zuiden van de Grebbe, bezat in
1402 een huis ten noorden van het
Hof. (kaart 1,7) Hij breidde het uit
door aankoop van een nog noorde
lijker gelegen, aangrenzend perceel,
(kaart 1,8)
In 1412 verkocht Pieter Voet aan de
heer een erf (kaart 1,9) aan dezuidkant
van het eerstgenoemde huis van Jan
van Herlaar.13) Zuidwaarts hiervan
vormde een straatje een verbinding
tussen de Scholiersberg en de Steen-
bergsestraat. Jan van Herlaer ver
kocht in 1419 zijn huis aan Jan de
Ruber, die het driejaar nadien aan de
heer van Bergen op Zoom over
droeg.14)
Het huis van Jan de Ruber moet van
een behoorlijke omvang zijn geweest.
Een zekere Heinrick van Wijshuysen
wordtin 1470als voormalige bewoner
genoemd. In 1480woondeerHendrik
van Oudenhoven, rentmeester van de
heer van Bergen op Zoom; in 1484
Kaart 2. Het Markiezenhof en zijn
omgeving ca. 1750.
Basis van de kaart: De maquette van
Bergen op Zoom te Parijs, met behulp
van de kadasterkaart 1825.
niet meer. De in 1494 opgerichte
raad- en rekenkamer van de heer
vergaderde in dit huis tot ca. 1510.
Daarna is het verdwenen bij de bouw
van de nieuwe vleugel van het Hof
langs de Hofstraat.13) Dit straatge
deelte is tot stand gekomen na de
afbraak van het huis van Marie Peels,
(kaart 1,10) dat 1485 nog bestond,
maar waar in 1487 een "nieuwe strate"
in was aangelegd.13)
Op de Scholiersberg
Reeds in 1421 heeft de heer een huis
met een aanzienlijk perceel (kaart
1,11) gekocht van Claus Rasschert.
Dit strekte zich uit tot aan het nadien
verdwenen Schendelestraatje, dat de
Steenbergsestraat met de Scholiers
berg verbond. Op dit perceel lag een
boomgaard, waarvan de grond als
cijnsgoed in 1484 aan de hiervoor
reeds genoemde Hendrik van Ouden
hoven en Jan Hendrikszoon werd
overgedragen, met de bedoeling om
er huizen te bouwen. Daarmee ver
dween deze noordelijkste uitbreiding
van het Hof-terrein.17) Ook liet de
heer de rosmolen, gelegen op de
hoek van de Hofstraat en de Scho
liersberg, die hij in 1471 had laten
bouwen, in 1506 afbreken.13)
Nog eerder, in 1412 en 1413, had de
heer de huizen gekocht (kaart 1 nrs.
12-13) tussen het huis van Rasschert
en het in de Steenbergsestraat ge
legen huis van Jan van Herlaer (later
van de Ruber). Zij zijn vermoedelijk
door de heer aan het laatstgemelde
toegevoegd, want sindsdien worden
deze panden niet meer afzonderlijk
genoemd.19)
Het huis van Rasschert is wellicht in
1425 afgebroken. Er is dan sprake
van een wal, aan de Scholiersberg
gemaakt, van een huis dat is afge
broken en van een poort, die daaraan
gemaakt is.20) Daardoor zal het straatje
dat van de Steenbergsestraat naar de
Scholiersberg liep ter plekke van de
tegenwoordige grote binnenplaats,
aan die zijde zijn dichtgemaakt. Aan
de zijde van de Steenbergsestraat is
ook een poort gemaakt, waarmee dit
straatje dus voor de burgerij was
afgesloten.21)
De Scholiersberg strekte zich vóór
1500 nog verder zuidwaarts uit. In het
verlengde van het tegenwoordige
pleintje liep een straatje naar de
Grebbe, dat bij die waterloop oost
waarts omhoog en ten zuiden van het
huis de Grote Rennenberg op de
Vismarkt uitkwam. Langs die straat
stonden 21 éénkamerwoningen (kaart
1,14), die door Anthonij Clauszoon in
1471 tegelijk met vier huizen aan de
Vismarkt (kaart 1,15) aan de heer van
Bergen op Zoom verkocht zijn. Twee
panden (kaart 1,16-17) aan de verbin
dingsstraat tussen de Scholiersberg
en de Vismarkt ten zuiden van de
Grote Rennenberg (kaart 1,6) kocht
de heer in 1513, alsmedede delen van
Leeuwtje (geveltopbekroning van witte
natuursteen (Gobertange) 45 cm hoog,
gevonden onder de grote binnenplaats
van het Markiezenhof bij de aanleg van
een waterleiding in het kader van de
restauratiewerken. Vriendelijke attentie
van dhr. C. Booij, projectleider restauratie.
De Hofstraat te Bergen op Zoom: de "overburen" van de markies... Foto
gemeente-archief Bergen op Zoom.
de erven (kaart 1, 18-19) ten westen
van de huizen De Wilde Zee en De
Trip aan de Vismarkt. Hij kon nu een
achtertuin (thans beeldentuin) laten
aanleggen.22) De godskamers, of wat
daarvan over was, zijn ca. 1577 afge
broken. Ter plaatse is een schuur
(kaart 2,K) gebouwd; later is van een
brouwerij sprake.23)
Een hiaat in de wetenschap vormt
nog de onzekerheid over de omvang
en de aard van de bebouwing van het
erf ten oosten van het Hof. (kaart 1A)
Bij de restauratiewerken en het fun
deren van het bibliotheekgebouw zijn
hier een massa fundamenten, bewo-
ningsresten en sporen van vooral
agrarisch gebruik in een ver verleden
aangetroffen. Niet genoeg om door
slaggevend aan te tonen, dat dit ter
rein steeds bij het Hof heeft gehoord.
Wei voldoende om alsnog aan te
tonen, dat de situatie zoals deze in de
jaren 1485-1514 is gemaakt een diepe
ingreep vormde in de tevoren be
staande. De bijzonderheden over deze
ingreep zijn af te leiden uit de bouw
fasen, waarin het nieuwe Hof is tot
stand gekomen.
Ingrepen in het stadsbeeld
De aanwezigheid van het Hof, als een
ingewikkeld geheel van gebouwen
die dienden om er de heer van Bergen
op Zoom en zijn familie te laten
wonen, er zijn administratie onder te
brengen, paarden, muildieren en vee
te stallen, bracht veranderingen in de
omgeving teweeg.
In de periode 1412-1422 kocht de
heer enige huizen en terreinen ten
noorden van het Hof, zodat het ge
heel zich globaal uitstrekte van de
Grebbe tot aan het later verdwenen
Schendelestraatje, met uitzondering
van de woningen van burgers langs
de Steenbergsestraat gelegen, die er
niet toe behoorden, en enige per
celen ten zuiden van d.e Grebbe die
wél eigendom van de heer waren. De
huizen van Jan van Herlaer en van
Jan de Ruber, die tot de aangekochte
panden behoorden werden in stand
gehouden tot de nieuwbouw van het
Hof begon.
Men startte met de bouw van een
nieuwe "zaal" (thans de Hofzaal of
Christoffelzaal). In de omgeving werd
tussen 1485 en 1487 de huidige Hof
straat aangelegd, terwijl in 1491 het
Beursplein (kaart 1 BP) werd omge
vormd tot een "schoon plaitsse", -
waarbij een deei van de Grebbe werd
overkluisd.24)
Bij een volgende bouwfase, in 1505,
kon door aankoop van het huis Gulden
Cruys ruimte worden vrijgemaakt voor
de bouw van de zuidelijke vleugel,
met de rest van het Hof verbonden
door een gebouw, dat over de Grebbe
heen werd geplaatst, en later door
een galerij, waardoor de kleine
binnenplaats ontstond.
Ten noorden van de Hofzaal werd ca.
1510 begonnen met de bouw van de
vleugels rond de grote binnenplaats.
Hierbij verdween het gebouw, dat
afkomstig was van Jan de Ruber en
waar sinds ca. 1500 de raad- en
rekenkamer vergaderd had.
Tenslotte zijn ca. 1512 de gebouwen,
stallen en voorraadschuren van het
Hof nieuwgebouwd of vernieuwd, en
een nieuwe achtertuin aangelegd.
Daarbij verdween een straatje ten
oosten van het Hof en een verbinding
daarvan met de Vismarkt, alsmede
enige van de in 1471 door de heer
aangekochte éénkamerwoningen en
twee in 1513 aangekochte huizen.
De godskamers
De heer van Bergen op Zoom kocht
vervolgens een aantal éénkamer
woningen in de omgeving van het
Hof, om daarin de armen gratis te
laten wonen, (zogenaamde godska
mers) aan of bij de Scholiersberg: ca.
1514 vijf kamers op de hoek van deze
berg en de Hofstraat (later het huis
De Vijf Sinnen, thans enige garages
42