P
Deze zomer verschijnt een zeer speciale uitgave
1 A
i 4 :T
Inhoudsopgave 16e jaargang
HE OP ZOOM
bergen op zoom gebouwd EN BE-
SCHOUWD.
STUDIES OVER STAD EN STADSBEELD
UITGEGEVEN TER GELEGENHEID VAN
HETZEVENHONDERD JARIG BESTAAN
VAN DE HEERLIJKHEID VAN STAD EN
LAND VAN BERGEN OP ZOOM
In dit jubileumboek, samengesteld onder
auspiciën van de Geschiedkundige kring
zijn een aantal bijdragen opgenomen be-
treffende de volgende onderwerpen-
"Het Markiezaat van Bergen op Zoom"
door prof, Dr. Ir. R. Meischke. In dit
bouwhistorisch overzicht geeft deze pro
minente schrijver een gedetailleerde be
schouwing over dit belangrijke monument
I van vijftiende eeuwse bouwkunst. Hij komt
I daarbij tot conclusies, die een nieuw licht
werpen op tot dusverre verwaarloosde of
onbekende aspecten van zes eeuwen bouw
en bewoningsgeschiedenis van het ge
bouwencomplex. Dit was van 1819 tot
1957 als kazerne in gebruik en thans na
een grondige restauratie, omgevormd tot
een uniek cultureel centrum. De schrijver
spreekt zijn waardering uit voor de trouw
waarmee men aan de bij het begin van de
restauratie aangenomen uitgangspunten
heeft vastgehouden en het zorgvuldige
vakmanschap waarmee men het werk heeft
uitgevoerd.
Vorming en voortbestaan van het middel
eeuwse stadsbeeld" door W.A. van Ham
Aan de vorming van het middeleeuwse
stadsbeeld wordt ruime aandacht besteed
door beschouwingen over het ontstaan en
de ontwikkeling van de stadsplattegrond
waarbij de nadruk valt op de afronding
daarvan tijdens het hoogtepunt van de
middeleeuwse stadsgeschiedenis. De stad
wordt niet gezien als een geïsoleerd ver
schijnsel, maar behandeld in het kader
van de streekgeschiedenis, want de stad
en de regio zijn vanouds met elkaar ver
bonden. Tenslotte vraagt de schrijver zich
af, wat er van het middeleeuwse stads
beeld is overgebleven. Hij komt daarbij tot
de conclusie, dat van een gave middel
eeuwse stadsplattegrond geen sprake kan
zijn. Alleen de straten in het hart van de
stad vormen een vrijwel onaangetast stra
mien. De bebouwing onderging verande
ringen, die door de dynamiek van de
eeuwen als het ware gedicteerd werd. Van
dit aspect van de middeleeuwen in het
stadsbeeld is niet veel meer waar te nemen
"Merkwaardigheden van kleine en middel
grote monumenten" door Ir. J.L.C. Weyts.
Naast de elders in deze studie behandelde
grote monumenten bezit Bergen op Zoom
nog een aanzienlijk aantal middelgrote:
daarvan zijn te noemen de alom bekende
Gevangenpoort, het stadhuis en over
blijfselen van de Coehoornvestiging.
Het leeuwendeel van de bebouwing in de
historische binnenstad wordt echter ge
vormd door een rijke variatie aan woon
huizen, waarvan een aanzienlijk gedeelte
uit de late middeleeuwen stamt. Om een
beeld te geven van de ontwikkeling van de
kleinere monumenten is globaal de ge
schiedenis daarvan geschetst; enkele af-
T -
zonderlijke gebouwen zijn gedetailleerd
onderzocht. Aan de verwoestingen, in de
middeleeuwse stadsbebouwing toege
bracht door belegeringen en door stede-
bouwkundige ingrepen in de negentiende
en twintigste eeuw wordt eveneens aan
dacht besteed.
Bijdragen tot de geschiedenis van de Sint
Gertrudiskerk door prof. Dr. C.J.A.C.
Peeters e.a. Onder leiding van de kunst
historicus Peeters zijn een aantal be
schouwingen samengebracht rond de ge
schiedenis van dit gebouw. Drs. R. de
Kind behandelt de plaats van de Sint
Gertrudiskerk in het werk van Everaert
Spoorwater, de bouwmeester die vorm
gaf aan het grootste deel van het nog
bestaande kerkgebouw. Het koor, met
delen van de kooromgang en de aanlig
gende kapellen, het westelijk transept en
de zijkapellen en zijbeuken van het schip
vertonen de kenmerken van de bouwstijl
van Evert Spoorwater, wiens activiteiten
kunnen worden aangetoond in Antwerpen,
Dordrecht, Bergen op Zoom, Haarlem
Hulst en elders. De te Bergen op Zoom
aan te wijzen zichtbare resten van het
onder zijn leiding tot stand gebrachte
kerkgebouw vormen onderdelen van een
driebeukige kruisbasiliek uit de vijftiende
eeuw.
Prof. Peeters geeft een beschouwing over
het Nieuwe Werk, het door Antonis Kelder
mans ontworpen kerkgebouw, dat het
door Spoorwater gerealiseerde had moe
ten vervangen. Hef "megalomaan" opge
zette werk moest door de tijdsomstandig
heden onvoltooid blijven. De zo triest
verlopen geschiedenis wordt geplaatst in
het kader voor soortgelijke, eveneens mis
lukte, projecten elders. Volgens de schrij
ver heeft de tragiek hiervan haar mooie
kanten. De brede transeptgevel in het
plantsoen aan de Parade te Bergen op
Zoom stemt melancholiek, maar is wat
opgemonterd door de restauratie. Hij
noemt een waar kenmerk van de gotiek:
het eeuwig onvoltooid zijn.
Aan de beschildering van het interieur van
de Getrudiskerk wordt aandacht besteed
door drs. P. Le Blanc. Hij stelt, dat de kerk
steeds beschilderd is geweest, al is deze
constatering niet enkel te baseren op
grond van hetgeen bewaard is gebleven.
Naast de decoratieve beschildering die de
structuur van de architectuur met de gele
dingen en de wandvlakken benadrukte,
waren er vrij en zelfstandig op de wanden
en de gewelven aangebrachte geschilder
de voorstellingen.
Deze hadden de bedoeling de gelovigen
de belangrijke gebeurtenissen uit de heil-
geschiedenis te openbaren of de voordelen
van grote heiligen voor ogen te stellen. De
resten in de kerk te Bergen op Zoom zijn
zo fragmentarisch en zo gering van omvang
dat het geven van een reconstruerend
beeld niet mogelijk is. Het meeste is ver
dwenen en wat over is heeft veel te leiden
gehad. Het is daarom een goede zaak dat
bij de restauratie van de kerk nauwkeurig
onderzoek daarnaar is gedaan, dat de
resten zijn behouden of in gereconstrueer
de vorm daar opnieuw zijn aangebracht
en dat alle vondsten zijn gedocumenteerd.
Over de inrichting van het interieur na de
beeldenstorm en jaren militair gebruik is
een korte beschouwing door W.A. van
Ham opgesteld. Van deze inrichting is
hoegenaamd niets over: alleen archief
beelden en enige zeventiende eeuwse
schilderijen geven er een indruk van.
Dr. H. Tummers beschrijft de vijf nog
bestaande grafmonumenten in deze kerk.
Alle zijn tussen 1979 en 1984 grondig
gerestaureerd, zodat een nadere beschou
wing nu mogelijk is.
Twee van de vijf monumenten zijn tegen
de oostwand van de kerk geplaatste graf
platen uit de zestiende eeuw. Zij passen in
de algemene grafsculptuur van de Lage
Landen in de tweede helft van die eeuw,
met name in de Vlaams geörienteerde
decoratiepatronen. De drie andere vormen
grote, architectonisch opgebouwde mo
numenten. Zowel het gedenkteken voor
Willem van der Rijt als dat voor Lodewijk
de Kethulle dateren uit de eerste helft van
de zeventiende eeuw. Zij hebben de vorm
van wandgraven met een overhuivihg
op zuilen, die op het einde van de zestiende
en in het begin van de zeventiende eeuw in
Engeland veel voorkomen. Er zijn echter
meerdere details op de monumenten, die
op Vlaamse en Noordnederlandse voor
beelden teruggaan. Het grafmonument
voor Charles Morgan vormt het meest
indrukwekkende van de gedenktekens in
de Grote Kerk. De auteur bevestigt de
toeschrijving van dit werk aan de beeld
houwer Frangois Dussart, die van Vlaamse
afkomst was. Het monument dankt zijn
imposante karakter aan de overtuigende
combinatie van een strakke, heldere op
bouw met speelse elementen en gevoelig
gebeeldhouwde figuren.
Binnenkort vernemen de leden van de
Geschiedkundige Kring meer bijzonder
heden over dit unieke boek.
Bijl. bij Jrg. 17 nr. 1 van De Waterschans.
AUTEUR TITEL MR, BLZ.
J.W. van Giels, 700 jaar Heerlijkheid van stad en land van Bergen op Zoom 2, 27
Gerrit Groeneweg, Bloei en verval van de Minderbroederstraat 1, 5-15
De Scherminckel en de Draeck, vergeten glas uit de 16e en 17e eeuw 3, 46-50
Willem van Ham, Enige oude foto's van Bergen op Zoom aan het licht gekomen 1, 2-3
Idem 3' 45-46
Het Markiezenhof te Bergen op Zoom, een overzicht vanuit de bronnen
van zijn geschiedenis 2, 33-34
Het Bergse stadswapen temidden van de overige Brabantse Wapens 3, 57
Straten en straatnaamgeving 1; 16-20
De buren van de markies 3, 39-44
De Grote Kerk en zijn omgeving 3, 50-57
De voorsteden 4( 65-74
Th. Jansen, Het wegvervoer in en om ons dorp in vroeger tijden 2, 30-31
E. Jimkes-Verkade, Het grafmonument van prins Willem I (Willem van Oranje) in de Nieuwe
Kerk te Delft 2, 36-37
drs. W.H. Knippenberg, Bijgeloof en Hekserij 2, 29-30
F. van Overveld, Datering van een oude bewonerslaag door zand? 4, 60-61
Franka van der Rijt, Een stroom van vluchtelingen 2, 31-32
Cees Vanwesenbeeck, Blokstal 2, van paardestal tot archiefbewaarplaats 2, 34-35
Stad en land van Bergen op Zoom in nieuwe publikaties 1985 - 1 4, 76-77
J. Verbraak, 2e fietstocht door het Markiezaat, door het land van abten en markiezen 2, 26
L.J. Weijs, Kunstaardewerkfabriek "De Kat" 1902-1918 1, 4
ir. J. Weyts, De Croone, Bleyenburgh en de Drie Schabellen 2, 28-29
J.W.M. Weyts, De zaak Naundorff/de Bourbon 2,24-25
dr. D.A. Wittop Koning, Bergen op Zoom en de farmacie 4, 61-64
Plattegrond van Bergen op Zoom naar die van Fr. Hoogenberg, uit één van de edities van Guicciardini's Beschrijvinghe
der gantser Nederlanden (Amsterdam 1612 of 1618). Topografische Atlas Gemeente-archief Bergen op Zoom.