Bergen op Zoom
3
Geschiedenis Monumenten
de waterschans nr. 1 1987
Het gilde van Sint Sebastiaan
Bergen op Zoom - Borgvliet
Het gilde van Sint Sebastiaan
is in 1986 opgericht, maar het
wordt uit de dubbele naamgeving
wel duidelijk, dat hier niet sprake is
van een gloednieuwe vereniging
zonder oude tradities. In feite
vormde de oprichting een herle
ving van twee middeleeuwse
schuttersgilden, waarvan dat van
Bergen op Zoom in 1413 al be
stond en dat van Borgvliet in de
zestiende eeuw reeds "eenige veel
jaren" heette te zijn gevormd. Bei
de gilden hadden een geschiedenis
van vallen en opstaan, van bloei en
neergang. Het Bergse gilde werd
door Jan II van Glymes, heer van
Bergen op Zoom, ontbonden we
gens onregelmatigheden en in
1465 heropgericht, nu echter met
een streng reglement. Prins Mau-
rits ontbond in 1591 alle schutters
gilden in de stad, voornamelijk we
gens hun rooms-katholieke karak
ter.
Dat van Borgvliet bleef voortbe
staan en kreeg in 1618 van de gra
ven Frederik en Hendrik van den
Bergh, voogden van de minderjari
ge markiezin Maria Elisabeth I van
den Bergh, een nieuwe gildekaart
of "octroy". Dit gilde kreeg vooral
in de achttiende eeuw een toeloop
van leden uit rooms-katholieke
Bergse families.
In de negentiende eeuw overheer
ste het gezelligheids-element; in
onze eeuw ging het stilzwijgend
"ter ziele". In 1914 verkocht men
het Schuttershof, dat thans zijn
naam nog geeft aan een flatge
bouw Vaandels, trommen en
gildezilver werden verkocht aan
een kunstverzamelaar doch nadien
verworven door het gemeentemu
seum.
De heroprichting van beide gilden,
nu gecombineerd tot één vereni
ging, vond haar bekroning op 19
januari 1986, met onder meer een
pontificale Eucharistieviering, ge
celebreerd door de pauselijke pro
nuntius mgr. I.E. Cassidy, met als
concelebranten mgr. J. Lescrau-
waet, hulpbisschop van Haarlem
en gildeheer P. van Hecke, pas
toor van de parochie van de God
delijke Voorzienigheid te Bergen
op Zoom. Tijdens de viering wer
den onder andere de gilde-attribu
ten gewijd.
Voortbouwend op oude tradities
levert het gilde sindsdien een kleu
rige noot aan stedelijke en kerkelij
ke feestelijkheden.
Een goed voorbeeld van een der
gelijk optreden vormde het cere
monieel van het gilde rond de ope
ning van het gerestaureerde Mar
kiezenhof door koningin Beatrix op
27 mei 1987. Traditiegetrouw
schreed Hare Majesteit over het op
de grond ontplooide gildevaandel,
een voorrecht, dat slechts aan
Haar, aan de Paus en aan Gildeko-
ningen is toegestaan. Een hoogte
punt voor dit nog zo kort herleefde
gilde.
Op Hemelvaartsdag 28 mei d.a.v.
werd de eigen kapel van het gilde
in de Gertrudiskerk in gebruik ge
nomen tijdens een luisterrijke Eu
charistieviering, waarna het ko-
ningschieten op de Grote Markt
plaatsvond.
Den Bram van Brabant
Sedert het 18e Werkkamp van
Brabants Heem, gehouden in
1966, te Oirschot, kennen we tij
dens deze Werkkampen de jaarlijk
se strijd om de titel "Bram van Bra
bant".
In het kampprogramma van ver
meld Werkkamp was op zaterdag
voormiddag het schieten met de
kruisboog om "den Bram" opge
nomen.
Van elke heemkring, waarvan le-
den-deelnemers/sters aanwezig
waren, werden 2 leden afgevaar
digd voor deze schietwedstrijd.
In totaal traden ruim 40 leden, zo
wel dames als heren, onder de
schutsboom van het Gilde aldaar,
om de houten vogel van de boom
te schieten.
Deze schietwedstrijd dat jaar werd
gewonnen door de heer P. Drij
vers, uit Oisterwijk, die zich dan
ook voor dat jaar "den Bram"
mocht noemen.
De toenmalige voorzitter van de
Kring Oirschot, de heer J. Lies
hout, bood de heer Drijvers een uit
hout gesneden of gestoken "gravu
re" aan, waarop o.a. de Oirschotse
toren en een kastanjeboom. Deze
trofee kreeg de bestemming van
wisseltrofee.
Tengevolge van deze bestemming
is de onderlinge wedstrijd om deze
eer in de nadien gehouden Werk
kampen gehandhaafd gebleven.
De wedstrijduorm is variabel.
Zo kenden we sedert eerder ver
meld kamp: het maken van limme-
ricks, het samenstellen van veld-
boeketten, foto- en dia-zoekwed-
strijden, voorwerpen raden, hout
blokken zagen, enz. enz..
De opzet was vaak dat deze tijdens
alle dagen van het Werkkamp
doorliep, terwijl het ook voorkwam
dat deze wedstrijd tijdens een van
de bonte en gezellige avonden
werd gehouden.
De thema's hadden nagenoeg al
tijd een heemkundige inslag.
De oorspronkelijke trofee ging
steeds over naar de nieuwe
"Bram". De "afgaande" Bram liet
echter altijd zijn naam en "zijn" jaar
op de trofee achter, op een kope
ren schildje dat aan de achterzijde
van de gravure is bevestigd.
De betekenis van de benaming
"Den Bram" kunnen we mijns in
ziens vinden in de uitdrukking "hij
is den Bram" of in "'t Brammetje
zijn".
Het verklarend handwoordenboek
der Ned. Taal van Koenen Ende
pols geeft hiervoor o.a.: "drukte
maker, soms flinke vent".
Laten we het dan in ons geval
maar op 't laatste houden, waarbij
we zeker niet uitsluitend aan de
mannen moeten denken.
Oerle, 6 mei 1987.
de waterschans nr. 1 1987
GESCHIEDENIS IN
HOOFDLIJNEN
Bergen op Zoom, thans een
gemeente van meer dan 47.000
inwoners, vertoont in de histori
sche kern de sporen van het verle
den. Het beschrijven van dat verle
den vergt meer tekst, dan hieron
der gegeven wordt. Een en ander
dient dan ook om de nieuwsgierig
heid te wekken naar de overige pu-
blikaties, die over deze stad zijn
verschenen. De historie van Ber
gen op Zoom is het dubbeldwars
waard.
Ontstaan
Bergen op Zoom ligt nabij de schei
ding van hoog en laag. Volgens de
plaatsnaamkundigen duidt "Ber
gen" op de heuvelachtige terreins
gesteldheid binnen de historische
stadskern, terwijl "Zoom" wijst op
de ligging op de terrasrand of
zoom, die het hogere Brabantse
land scheidt van de poldergronden
langs de Schelde.
Het materiaal dat bij bodemvond
sten werd aangetroffen is voor de
ze streken onvoldoende om er een
samenhangend beeld van de ge
schiedenis vóór 1250 uit samen te
stellen. Tot ca. 1250 zijn er weinig
geschreven bronnen. In een (overi
gens in niet-betrouwbare vorm be
waard gebleven) oorkonde van
1157 wordt een Zeger van Bergen
genoemd. Vermoedelijk behoorde
Bergen op Zoom tot de in 1213 ge
noemde "vrije steden", die door de
heer van Breda, waarschijnlijk kort
te voren, gesticht waren. Een be
trouwbare akte waarin Bergen let
terlijk genoemd wordt, dateert
eerst uit 1219. Ook in de periode
vóór 1150 kwam plaatselijk bewo
ning voor, zoals bodemvondsten
aantonen. Deze zijn, zoals reeds
gezegd, onvoldoende in aantal,
om op grond daarvan al te stellige
uitspraken te doen.
Legenden
Gertrudis van Nijvel, in de zevende
eeuw abdis van het klooster aldaar,
was de patrones van de stadsparo-
chie van Bergen op Zoom. Reeds
in de zeventiende eeuw (vermoe
delijk eerder) werd beweerd dat zij
hier zou hebben gepreekt, dat zij
de vrouwe van het land zou zijn ge
weest en in 654 de kerk van Ber
gen op Zoom zou hebben gesticht.
Sommigen meenden in enige valse
oorkonden, die uit 966 en 967 te
dateren zouden zijn, een bevesti
ging van deze legenden te zien. In
de jaren veertig van onze eeuw
kwam de gedachte op, dat een be
paald rechthoekig patroon binnen
het stratennet van Bergen op
Zoom zou wijzen op de ligging van
een "Frankische villa of castrum".
Anderen ging zelfs zover, dit bouw
blok terug te voeren tot de Ro
meinse periode van de geschiede
nis. Uit nader onderzoek van de
middeleeuwse stadsgeschiedenis is
gebleken, dat bedoeld stratenpa-
troon pas in de loop van de der
tiende en veertiende eeuw in etap
pes is ontstaan. De fameuze
"rechthoek" is overigens niet eens
zuiver van vorm.
De Marktstad
Bergen op Zoom is waarschijnlijk
in het begin van de dertiende eeuw
stad geworden. De Grote Markt en
de omringende straten: het han
delscentrum, vormde vermoedelijk
de oudste kern. Nadien namen de
Haven en de Dubbelstraat, waar
de nijverheid (zoutziederijen, mee-
krapstoven, potbakkerijen) zich
concentreerde, sterk in belang toe.
De eerstgenoemde kern is om
streeks 1330 ommuurd. De Lieve
vrouwepoort vormde de westelijke
toegang. Aan het einde van de vijf
tiende eeuw werd ook het daarbui
ten gelegen Havenkwartier in de
omwalling opgenomen.
De plaats groeide uit tot een vol
waardige stad, die bestuurscen
trum werd van het Land van Ber
gen op Zoom (ruwweg Westelijk
Noord-Brabant) dat in 1287 een
afzonderlijke heerlijkheid was ge
worden. De heren verleenden tal
rijke voorrechten die tot een voor
spoedige ontwikkeling van de stad
bijdroegen. Vooral door de jaar
markten (de Paasmarkt en de Kou
de Markt in november) kreeg zij in
ternationale betekenis. Kooplieden
uit geheel handeldrijvend Europa
bezochten de stad. De bloei kwam
onder meer tot uiting door de
groots opgezette uitbreidingen van
de Sint Gertrudiskerk.
In 1533 werden Stad en Land van
Bergen op Zoom tot Markiezaat
verheven. Inmiddels was echter
aan de bloei van de stad een einde
gekomen: de betekenis van de jaar
markten verminderde door de ex
pansie van Antwerpen. Ook ver
loor de stad een belangrijk achter
land door overstromingen van bei
de Schelde-oevers waarbij onder
meer oostelijk Zuid-Beveland on
der de golven verdween.
De Vesting
Wat nog aan welvaart was overge
bleven werd weggevaagd door de
gebeurtenissen in de Tachtigjarige
Oorlog, vooral tijdens de langduri
ge belegeringen van 1588 (door
Parma) en 1622 (door Spinola).
Na de vrede van 1648 vormde de
funktie van Bergen op Zoom als
vesting de voornaamste faktor in
het stedelijke leven.
Hoewel Bergen op Zoom de faam
genoot een zeer sterke onneemba
re vesting te zijn, slaagde het Fran
se leger, onder bevel van generaal
Vaandel van het St. Sebastiaansgilde.
Sint Gertrudis van Nijvel, gestoord
door muizen bij haar spinwerk.
Natekening door A/b. van
Rljckevorsel van een 16e-eeuwse
houtsnede, voorstellende een
episode uit de Sint Gertrudis-
legende.