4
5
de waterschans nr. 1 1987
de waterschans nr. 1 1987
Beschieting van Bergen op Zoom door de Fransen in 1747. Gravure door
G. Sibelius uit: Nederlands merkwaardigste gebeurtenissen Amsterdam1752).
Van Löwenthal, er in 1747 in de
stad na een langdurige belegering,
waarbij het zuidoostelijke deel en
ook de Gertrudiskerk in puin wer
den geschoten, in te nemen.
Toen Bergen op Zoom in 1867 zijn
vestingfunktie verloor, kon de stad
zich voor het eerst sedert eeuwen
gaan uitbreiden. Met uitzondering
van het Ravelijn op de Zoom wer
den de vestingwallen geslecht en
de grachten gedempt.
Het Streekcentrum
Kenmerkend voor de stadsuitbrei
ding die nu plaats vond, was de
aanleg van de singels die parallel
liepen met de ronde vorm van de
oude binnenstad. Het militaire ele
ment boette geleidelijk aan belang
in en de industriële en commercië
le funkties kregen de overhand.
Het bevolkingscijfer steeg van
7.481 in 1860 tot 15.741 in 1910.
Naast de traditionele bestaansmid
delen nam vooral de industriële
funktie in omvang toe. Vooral de
metaalnijverheid en (tot na 1920)
de suikerindustrie werden van
groot belang. De moderne tuin
bouw kreeg bekendheid door de
teelt van asperges, de visserij bezat
deze reeds o.a. door leverantie van
ansjovis.
De grootste uitbreiding kreeg de
stad evenwel na 1945. Het bevol
kingscijfer van Bergen op Zoom
vertoonde sinds 1945 een geleide
lijke groei. In 1945 bedroeg dat
27.813 inwoners; in 1950 over
schreed het aantal de 30.000; in
1972 de 40.000.
De metaalnijverheid nam als voor
naamste industrie in betekenis af;
moderne industriële bedrijven gin
gen in de werkgelegenheid voor
zien.
Door uitgebreid natuurschoon in
de onmiddellijke omgeving en de
gezellige sfeer van de oude binnen
stad, waar het middeleeuwse stra-
tenpatroon grotendeels intact
bleef, is Bergen op Zoom ook voor
toerisme en rekreatie een belang
rijk centrum. Het karakter van ver
schillende straten en pleinen wordt
nog grotendeels bepaald door ar
chitectuur uit voorbije eeuwen.
De Lievevrouwestraat, met in het
verlengde ervan de Rijkebuurt
straat en de - deels gedempte -
oude Haven tellen nog vele, soms
zeer fraaie voorbeelden van zeven
tiende en achttiende eeuwse be
bouwing.
In de Hoogstraat vindt men nog de
ruim opgezette huizen, gebouwd
na de totale verwoesting van dit
stadsdeel in 1747. In de Koevoet
straat werd (in 1975) de voormali
ge Joodse synagoge gerestau
reerd.
Betrekkelijk gave en laat negen
tiende eeuwse gevelwanden treft
men in de Stationsstraat aan.
AFZONDERLIJKE
MONUMENTEN
Sint Gertrudiskerk
De Sint Gertrudiskerk in het cen
trum van de stad heeft een veelbe
wogen geschiedenis. Het oudste
onderdeel van het gebouw vormt
de reeds in 1952 gerestaureerde
toren. De strakke opbouw en ver
siering van deze toren maken een
datering op ca. 1370 waarschijn
lijk.
Aangezien Bergen op Zoom in
1370 allang bestond, zal het ver
moedelijk 14e-eeuwse kerkge
bouw, waarbij deze toren hoorde,
wel niet de eerste kerk op dit ter
rein geweest zijn. Het oorspronke
lijke gebouw kan tussen 1200 en
1250 zijn opgetrokken.
In 1428 kreeg de Sint Gertrudis
kerk een kapittel. Dat wil zeggen,
dat er een groep goed betaalde
geestelijken kwam, die dagelijks in
het koor gebeden moest zingen.
Dat diende door de paus van Ro
me te worden goedgekeurd; pas in
1442 is het document met die toe
stemming in Bergen op Zoom aan
gekomen. Jan II van Glymes, ook
"Jan Metten Lippen" genoemd,
wenste een verfraaiing van de
kerk. Een rol speelde daarbij het
feit, dat in de kerk de heren van
Bergen op Zoom begraven wer
den. Er moest een omgang rond
het koor komen; het ontwerp daar
voor was van meester Everaert uit
Antwerpen. Voordat men goed en
wel was begonnen, brandde een
deel van de stad af en de kerk leed
erge schade. Aan de oostkant (die
van het koor) was de noodzaak tot
uitbreiding van het kerkgebouw het
grootste: daar kocht men een aan
tal bouwvallen van afgebrande hui
zen. Zodoende kon meester Ever
aert een kooromgang met straalka
pellen ontwerpen. De paus stimu
leerde de herbouw met het verle
nen van aflaten (kwijtschelding van
straffen) aan ieder die bijdroeg en
de hertog van Brabant gaf de stad
tolvrijdom in het gehele gebied
waar hij gezag had. De bloei van
onze stad eiste een groter kerkge
bouw; aangezien men niet verder
naar het oosten kon, moest men
we in de breedte gaan. Er kwamen
zijbeuken aan het middenschip met
rijen kapellen aan beide zijden.
Ontwerpen en leider van het werk
was weer meester Everaert Spoir-
water. In 1472 maakte deze mees
ter Everaert plannen gereed om de
kerktoren inwendig aan te passen
om het plaatsen van een orgel mo-
•■.v-aVvsV.V
Reconstructies door H. Bos van de Gertrudiskerk zoals deze was in 1570 (A) en in 1970 (B). Vooral het verlies in lengte en
hoogte van het gebouw is opvallend.
het koor worden gesloopt, want
daar moest het nieuwe dwarsschip
voorlopig aansluiten.
De bouwgeschiedenis werd een lij
densweg: telkens kwam de bodem
van de geldkist bloot te liggen. Be
lastingen onder andere op het
bier werden verhoogd en loterij
en werden georganiseerd. De lei
ding van het werk viel na de dood
van Anthonis Keldermans toe aan
zijn zoon Rombout. Dat blijkt wan
neer men in 1526 constateert, dat
het werk slecht vordert en zelfs het
geen nieuw gebouwd is, weer
dreigt te vervallen. In 1539 was de
zaak weer in versukkeling en men
nam een (goedkoper?) nieuw plan
aan. Nadien waren het de markie
zen, die ertoe bijdroegen, aan de
kerk verder te bouwen. Zij waren
namelijk van plan hun begraaf
plaats te maken in het nieuwe Sa
cramentskoor van de kerk. Die ka
pel schijnt in 1560 te zijn voltooid.
De bijzetting van de voorouders
van de markiezen vond in 1565
plaats: ze hebben er tot 1702 ge
rust. Kennelijk is de bouw van het
nieuwe dwarsschip met koor in die
jaren gereed gekomen, de volgen
de stap moest het afbreken van de
oude kerk zijn. Die stap kon het
economisch achteruitgegane Ber
gen op Zoom niet meer zetten. Uit
verscheidene zaken blijkt dat men
de nieuwbouw staakte. Een nieuw
orgel van de beroemde Hendrik
Niehoff werd reeds in 1555 ge
plaatst, in 1563 veranderde men
de torenbekroning. Zo was een
nieuwe kerk ontstaan met een on
regelmatige plattegrond: een kerk
met twee dwarsschepen.
Deze kerk is in november 1580
door soldaten en een volksmassa
geplunderd; daarna kende het ge
bouw tot ca. 1600 militaire bestem
mingen. Vervolgens namen her-
gelijk te maken. Dit werd geleverd
door de befaamde orgelbouwer
Daniel van der Distelen uit Meche-
len. Ook ontwierp meester Ever
aert een oksaal, een afsluiting van
het priesterkoor, die in de kerken
van die tijd gebruikelijk was. Tij
dens het werken aan dit onderdeel
(toendertijd een heel bouwwerk,
rijk met beelden en ornamenten
versierd) is de meester overleden.
Zijn taak werd overgenomen door
Andries Keldermans uit Mechelen
en zijn zoon Anthonis I Kelder
mans. Een en ander kwam in 1477
gereed.
De fraaie ruime kerk, die Everaert
had ontworpen, vormde tot in on
ze eeuw een bedehuis. Het was
een hoog gebouw, dat tot vlak on
der de torentrans omhoog stak.
Toch was het blijkbaar niet groot
en rijk genoeg voor middeleeuws
Bergen op Zoom. Al in 1489 gaf
men opdracht aan Anthonis Kel
dermans om een nieuw gebouw te
ontwerpen. Wel een bewijs voor
de goede economische toestand
en het optimisme van die tijd.
Hoe het ontwerp van Anthonis
Keldermans eruit zag, kunnen we
nu niet meer nagaan. Vermoede
lijk heeft het voorzien in de bouw
van een geheel nieuwe kerk, zoals
ook uit de archiefstukken is na te
gaan. Al spoedig bemerkte men,
dat het geheel een zeer zware op
gave zou worden. Waarschijnlijk
zou het resultaat een kerkgebouw
zijn geweest, die in de lengte groter
was dan de Sint Martinuskathe-
draal (Dom) te Utrecht. Met de
voorbereiding en financiering van
het werk gingen 15 jaar heen: pas
in 1504 begon men kennelijk met
de "timmerassien" (bouw).
Omdat de eredienst door moest
gaan, liet men de oude kerk voors
hands zoals ze was. Alleen de be
trekkelijk nieuwe kapellen rondom
Gezicht op de Gertrudiskerk vanuit het noordwesten, tijdens de laatste fase van
de restauratie, 1986. Foto H. Bos.
