i
8
9
de waterschans nr. 1 1987
ventiende eeuwse schoorsteen en
muurkastjes. Ook in de overige,
gemoderniseerde, vertrekken van
het stadhuis enig oud meubilair en
bouwfragmenten. In de meerma
len genoemde achtervleugel fraai
gepolychromeerde balkconsoles.
Deze vertrekken zijn echter niet te
bezichtigen.
Het Markiezenhof
Het Markiezenhof is het voormali
ge woonpaleis van de heren, sinds
1533 markiezen, van de heerlijk
heid Stad en Land van Bergen op
Zoom. In de huidige vorm kwam
dit paleis tot stand tussen 1480 en
1512 op de plaats waar zich vóór
1480 ook reeds de woning van de
heer bevond. Vooral sinds 1495
was de beroemde Brabantse archi
tect Anthonis Keldermans bij de
bouw betrokken.
De gebouwen zijn ruim gegroe
peerd rondom twee binnenplaat
sen, een achterplaats en twee tui
nen.
Men heeft zich bij de bouw sterk
beperkt in de toepassing van beeld
houwwerk en gebruikte voor de
gevels overwegend baksteen afge
wisseld met lagen Gobertan-
gesteen (speklagen). Daardoor is
een sobere, doch speelse architec
tuur ontstaan, waarin de horizonta
le lijn dank zij de speklagen wordt
geaccentueerd.
In het begin van de achttiende
eeuw is de vleugel van het woon
gedeelte verbouwd in de typisch
Franse bouwstijl van die tijd. Daar
bij is de huiskapel, die tegen de
tuingevel stond, afgebroken.
Het gebouw heeft dienst gedaan
als woning voor de markies en zijn
familie, terwijl er tot 1795 tevens
het bestuur en beheer van diens
uitgestrekte bezittingen was onder
gebracht. Van 1795 tot 1814 was
het gebouw in gebruik als militair
hospitaal voor de Franse legers en
daarna tot 1957 als militaire kazer
ne.
Het stadsbestuur bestemde dit
fraaie complex in 1957 tot cultu
reel centrum, doch het diende
eerst een algehele restauratie te
ondergaan. Daarmee is in 1963
begonnen; de afsluiting van de
werkzaamheden vond in mei 1987
plaats: toen is het gebouw officieel
door Koningin Beatrix heropend.
De Christoffelzaal vormt het hart
van het Hof. Zij is gebouwd ter ver
vanging van de oude Sale, die klei
ner was.
In 1521 is de westelijke wand sterk
veranderd doordat toen de Chris-
toffelschoorsteen is aangebracht.
In het middenpaneel van dit ca.
15.000 kg zware werkstuk de af
beelding van Sint Christoffel met
het Christuskind; links daarvan
met een lamp de kluizenaar, die
Christoffel aanraadde mensen over
de rivier te dragen en rechts het
hutje van Christoffel. In de driepas
onder het reuzenbeeld het wapen
van heer Jan III van Glymes, ge
houden door leeuwen. In de bui
tenste panelen van het schoor
steenstuk klimmende leeuwen met
vanen voorzien van de wapente
kens van Glymes (links) en de ade
laars van Brimeu (echtgenote van
Jan III). Op de linkerzijwand van
wapens van zijn vader en moeder
(Glymes en St. Simon); op de
rechterzijwand het familiewapen
van Adriana van Brimeu en haar
persoonlijke wapen (gedeeld van
Glymes en Brimeu).
-iiï-i?jj
■piPSi
Deze schouw is 493 cm breed en
523 cm hoog. Zij is uit hardsteen
vervaardigd te Mechelen in het ate
lier van Rombout Keldermans en
in blokken en platen per schip naar
Bergen op Zoom vervoerd. Van
1844 tot 1972 stond de schouw in
het gemeentehuis en is daar in
1938 naar een andere wand ver
plaatst. De zaal waarin deze zich
bevond (tegenwoordig raadszaal),
heette toen "Markiezenzaal". Bij de
restauratie van de Christoffelzaal in
1972 is de schouw op zijn oor
spronkelijke plaats teruggezet,
waarbij de verdwenen overhuiving
werd gereconstrueerd. De 8,5 m
brede en 20 m lange zaal bevat nog
meer bezienswaardigs. In de ra
men zijn glas-in-loodvensters aan
gebracht met daarin de familiewa
pens van de heren en vrouwen van
Bergen op Zoom en van hun echt
genoten. Boven in een met natuur
steen omlijste doorgang is bij de
restauratie een glas-in-loodraam
met het Glymeswapen aange
bracht naar ontwerp van architect
E.A. Canneman. De restauratie
van de Christoffelzaal is in 1974
voltooid.
De Christoffelzaal wordt begrensd
door twee binnenplaatsen: links de
kleine, rechts de grote binnen
plaats.
Op de grote binnenplaats vindt
men links de grote galerij, bestaan
de uit een zuilengang met bogen.
Hierboven ligt een lange zaal waar
van het flauw hellende dak veel
zorgen opleverde: het was achter
eenvolgens met koper, daktegels
en lood bekleed. In 1785 werd
hierop een dak met gebroken kap
(mansard) aangebracht terwijl nog
vóór 1739 de zuilengang gedicht
werd met muren, waarin ramen en
deuren waren geplaatst. Bij de res
tauratie zijn deze verwijderd en de
galerij met platdak hersteld.
De kleine binnenplaats is vanuit de
Christoffelzaal te bereiken via de
noordelijke traptoren. Hier valt het
meest op de galerij die het pleintje
van de Steenbergsestraat scheidt.
De nu weer open galerij is kort na
1795 dichtgemetseld. De zuidelijke
traptoren en de daarbij aansluiten
de vleugels waren de eerste gebou
wen die gerestaureerd werden
(1968). Dit deel van het Hof on
derscheidt zich door de iets rodere
kleur baksteen van de lichtere die
we in de rest van het complex aan
treffen. De raamopeningen in de
oostelijke vleugel aan de zijde van
de binnenplaats zijn geheel dicht-
de waterschans nr. 1 1987
gemetseld; kalkstenen kozijnen zit
ten er gedeeltelijk nog in.
Rond de achterplaats vinden we
een aantal gebouwen, thans o.a. in
gebruik als restaurant en als jeugd
bibliotheek. De achtertuin is inge
richt als beeldenpark en vrij te be
zichtigen. Van de rest van het com
plex wordt deze tuin gescheiden
door het moderne bibliotheekge
bouw in "aangepaste" stijl (1978).
Een groot deel van het Markiezen
hof is als museum toegankelijk
voor het publiek. De zalen bevat
ten onder meer schilderijen (XVe-
XVIIIe eeuw)houtsculpturen (XV-
XVIII), tapisserieën (XVI) en meu
belen (XVII-XVII1)deels in stijlka
mers, en voorts grote collecties
Bergen op Zooms aardewerk, tin,
koper, porselijn en voorwerpen
van oudheidkundige betekenis
voor Stad en Land van Bergen op
Zoom. Afzonderlijke afdelingen
zijn gewijd aan de processies en be
devaarten die in of vanuit Bergen
op Zoom werden gehouden en
aan de kermissen, waarmee meni
ge Bergenaar hier en elders de kost
verdiende. Bovendien worden er
voortdurend speciale tentoonstel
lingen gehouden.
Het Markiezenhof is zonder twijfel
het belangrijkste monument van
Bergen op Zoom en het neemt te
vens een uitzonderlijke plaats in
onder de Nederlandse monumen
ten. Een bezoek aan het museum
gedeelte ervan is door de gehele
sfeer van de middeleeuwen tot en
met achttiende eeuw een aparte
belevenis.
Aan het militaire leven herinneren
nog het voormalige hospitaal, de
voormalige Wilhelminakazerne, de
Blokstallen II en III aan de Artille
riestraat, het Groot Arsenaal aan
de Rijtuigweg, Het Klein Arsenaal
aan de Dubbelstraat, de Gevan
genpoort, het Ravelijn op den
Zoom aan de Noordsingel, het in
de nabijheid daarvan gelegen ei
landje in het stadspark en buiten de
stad de restanten van de linie met
de forten Pinssen en De Rovere. In
de Cort Heyligerskazerne is een
klein museum ingericht om de
band tussen leger en burgerij in
verleden en heden gestalte te ge
ven.
HET MILITAIR VERLEDEN
Bijna vier eeuwen lang was
Bergen op Zoom, ook in het dage
lijks leven, sterk verbonden aan het
garnizoen. Tot 1567 zorgden de
stedelingen zelf voor hun verdedi-
ging. In dat jaar zag de markiezin
zich genoodzaakt, om aan het
landsbestuur een garnizoen te vra
gen. Dit was het gevolg van een
troebele tijd, vol onrust door reli
gieuze tegenstellingen. De Spaan
se bezetting, bestaande uit huur
troepen, was veeleisend en zeker
niet geliefd. Reeds in 1572 deden
Geuzen een aanval op de stad, die
op het nippertje werd afgeslagen.
De Duitse huurtroepen die in 1576
hun bevelhebber Fugger aan de
Staten-Generaal uitleverden, trok
ken daarop weg. Wegens de nade
ring van de Spaanse troepen nam
de stad in 1579 zijn toevlucht tot
de Staten van Zeeland en sloot een
verdrag met hen. Daarop kwamen
hier door Zeeland betaalde troe
pen. De betaling bleef soms lang
uit, waarop de burgerij aangespro
ken werd. Deze leed erg onder het
wangedrag van de soldaten, die
herhaaldelijk tot muiterij overgin
gen. Pas in 1585 kwam een Engels
garnizoen, terwijl prins Maurits de
nodige maatregelen trof om tucht
en orde te herstellen. De verdedi
ging van de stad werd daarop in
meer geregelde banen geleid.
Daarom was men ook gemotiveerd
1 S 'V
19
li
Restauratiemaquette van het Markiezenhof, vervaardigd door A. Koens en
H. van TUborg naar gegevens van C. Booij, 1974.
Grote binnenplaats van het Markiezenhof met de gereconstrueerde baldakijn
voor ingang van de Christoffelzaal. Foto H. Bos, 1986.
