10 11 de waterschans nr. 1 1987 om iedere aanval te weerstaan, toen Spaanse troepen onder Par ma van 23 september tot 12 no vember 1588 de stad insloten en belegerden. Vooral de ritmeesters, de gebroe ders Paulus en Marcelis Bacx, on derscheidden zich bij de vele uitval len tegen belegeraars. De geschie denis herhaalde zich toen de Span jaarden onder de markies Spinola, van 18 juli tot en met 30 oktober 1622 Bergen op Zoom beleger den. In deze jaren werd de stad door nieuwe vestingwerken omge ven en in 1629 door een linie met Steenbergen verbonden. Ook in vredestijd bleef hierna het zoen bleef: infanterie, veldartillerie en cavallerie werden hier gelegerd of vertrokken weer. Afgezien van de tijden van oorlog en beleg (1914-1918, 1939-1945) waren de troepen niet meer bij bur gers ingekwartierd, maar in kazer nes: het voormalige Markiezenhof (1819-1957), de Oranje-Nassau- kazerne op de Korenmarkt (1844- 1968) en de Wilhelminakazerne aan de Burg. Stulemeyerlaan (1899-1978). Na laatstgemeld jaar bleef de kort voor de Tweede We reldoorlog gebouwde Cort Heyli- gerskazerne als huisvesting van de militaire rijschool over. garnizoen een faktor van betekenis in de stad, waardoor vele inwoners economisch afhankelijk waren van het leger. De vestingfunctie van Bergen op Zoom werd versterkt door de aanleg van een geheel nieuw verdedigingsstelsel naar ont werp van Menno van Coehoorn, begonnen in 1698, onderbroken ca. 1706 en pas voltooid in 1741- 1744. Een laatste belangrijk militair feit vormde de mislukte aanslag op de nog door Fransen bezette stad op 8 en 9 maart 1814. Eerst op 3 mei 1814 ontruimde de Franse ge neraal Bizanet de vesting. Ook daarna bleef Bergen op Zoom garnizoenstad. Slechts de staat van beleg tijdens de oorlog met België (1830-1839) onderbrak een tijd van betrekkelijke rust. De vesting Bergen op Zoom is op geheven in 1867. Daarop begon de ontmanteling, die, met een on derbreking van 1874 tot 1883, voortduurde tot 1890. Het garni- Hospitaal Het oude gebouwencomplex van het voormalige Sint Maartensgast- huis aan de Wouwsestraat op de hoek van de Geweldigerstraat is in 1668 opgenomen in het Gouver nement, de woonplaats van de mi litaire bevelhebber van de stad. Hierbij was ook betrokken het pand Wouwsestraat 1. Oorspron kelijk heette dit Sint Barbara, later Hooch huis. Dit omdat het in te genstelling tot de omgeving, meer verdiepingen en een hoge gevel had. Omstreeks 1600 was het eigen dom van Marcelis Bacx, die gouver neur van de stad en een beroemd krijgsman was; nadien is het in 1621 in bezit gekomen van Guil- laume de Levin alias Van Famars, die zich bij het beleg van 1622 bij zonder onderscheidde. Hij verde digde de noordzijde van de stad te gen de Spanjaarden. Van Famars was geen gouverneur: dat was toen Louis de Kethulle, heer van Rijhoven. Na Van Famars was het huis in bezit van de familie Van Stapele. Pas in 1668 is het huis door de Raad van State gekocht om als residentie van de gouver neur te dienen. In het complex werden mede betrokken de aan grenzende voormalige stadsschool en de gewezen Sint Maartenska- pel. In 1770-1771 zijn zowel het Hooghuis als de kapel afgebroken om plaats te maken voor het te genwoordige gebouw. De laatste gouverneur van de stad was luitenant-generaal baron Van Nijverheim, die de vesting in 1795 aan de Fransen moest overgeven. Daarop kwam het gebouw in stads- bezit, totdat het in 1819 geruild is met het Markiezenhof en staatsei gendom werd. Men bracht het tot dusverre in het Markiezenhof ge vestigde hospitaal naar hier over. Omstreeks 1880 was in het hospi taal plaats voor 80 zieken en voor 45 in de bijgebouwen. De aan bouw van allerlei ruimten waaron der een operatielokaal (1911) voorkwam niet, dat de ziekenhuis functie in 1922 werd opgeheven. Toch bleef het gebouw incidenteel nevenfuncties in de medische sfeer verrichten, naast administratieve doeleinden, onder meer voor de dienst van de Genie. Ondanks allerlei veranderingen be waart het gebouw een voornaam karakter en herinnert aan het mili tair verleden van Bergen op Zoom. Wilhelminakazerne De ontmanteling van de vesting aan de noordzijde van de stad be gon in 1870 met de sloping van het bastion Ginkel en de aanleg van de Burgemeester Stulemeyerlaan. Kennelijk maakte men geen haast met de verkoop van de gronden, die gelegen waren tussen de nieuw aangelegde straten, zodat de "Do meinen" in 1896 aan "Oorlog" ter rein konden afstaan voor de aan bouw van het Hengstveulendepot (fokkerij voor paarden) ten noor den van de Westerboulevard (thans Rijtuigweg) en in 1899 ten behoeve van de bouw van een ka zerne voor de Veldartillerie. De ka zernebouw werd aangenomen door W.H. Wijers en stond onder leiding van de eerstaanwezend in genieur R. Scheffer. Het geheel kostte 62.266, De inrichting vond in 1900 plaats. Het terrein sloot goed aan bij de bestaande mi litaire gebouwen als de Blokstallen, het buskruitmagazijn Hertell en het de waterschans nr. 1 1987 Sinds Bergen op Zoom garnizoen- stad was geworden, bestond er steeds behoefte aan stalling voor paarden. In oorlogstijd moest men deze zelfs bij burgers onderbren gen; in vredestijd was plaats ge noeg in de zogenaamde Blokstal len: enkele stallingen die naast el kaar waren gebouwd. Later sprak men van 'blokken stallingen", nog later kortweg van Blokstallen. In het achttiende-eeuwse Bergen op Zoom vinden we een dergelijk blok van twee stallen aan het westeinde van de Dubbelstraat (waar nu het Klein Arsenaal staat). Omstreeks 1700 was er behoefte aan nieuwe stallingen. De eerste is omstreeks 1703 gebouwd op de Nieuwe Markt. Later was deze bekend als Blokstal I; er was plaats voor 106 paarden. Deze Blokstal I, welke een beschermd monument was, is in 1967 gesloopt in verband met de aanleg van de Westersingel. De tweede Blokstal (later genum merd II) is in 1745 gebouwd. Hier konden 105 paarden een onder dak vinden. Een nieuwe stalling met een rijplaats of manege is in 1764 gebouwd naast de tweede, eveneens aan de latere Artillerie straat. Deze stal (later genummerd III) gaf plaats aan 94 paarden. Alle drie stallingen hebben als gebou wen met zuiver praktisch doel, geen uitwendige versiering. In de negentiende eeuw kende de cavalerie een laatste bloei. Aan Blokstal III werd in 1887-1888 een overdekte manege bijgebouwd. Twee jaar ervoor had men een apotheek ten behoeve van de ver zorging van zieke paarden op het terrein ten westen van Blokstal III opgetrokken; in 1889 kwam daar naast nog een aparte ziekenstal voor 15 a 16 zieke paarden. Tesa- men met de terreinen en gebou wen van het Rijkshengstveulende- pot aan de Rijtuigweg en Bolwerk Noord was hier een ware "paar- denhoek" in de stad ontstaan. In de jaren twintig begon de neer gang: er kwamen andere middelen van vervoer, ook voor het leger. Toch bleven de gebouwen nog lang voor militaire doeleinden in gebruik. Tot 1980 waren beide blokstallen als opslagplaats in ge bruik. De gebouwen, die al sinds het begin van de negentiende eeuw in eigendom aan de gemeen te Bergen op Zoom toebehoorden, Hengstveulendepot. Dit laatste kreeg een eigen directie; enige bij gebouwen zijn in 1898 en 1904 aan de Oosterboulevard (thans Bolwerk Noord) opgericht. Het de pot is in 1923 opgeheven. De ka zerne kreeg pas in 1930 officieel de naam Wilhelminakazerne. Het aantal bijgebouwen is in de loop van de jaren aanmerkelijk uitge breid. We noemen slechts het kan toorgebouw op de hoek van de Westersingel dat in 1934 is gereali seerd en het tweede logiesgebouw, pal ten westen van de kazerne in 1939. Net op tijd gereed om aan de Duitsers een onderkomen te verschaffen: onder meer de Orts- kommandantur (zetel plaatselijk bevelhebber) was er gevestigd. Het kazerneterrein is in 1978 door de gemeente Bergen op Zoom aangekocht. Het hoofdgebouw is thans geschikt gemaakt voor de huisvesting van de Gemeentelijke Muziek- en Balletschool. Het twee de logiesgebouw (vroeger gebouw B) is ingericht tot woningen. Het keukengebouw (gebouw C) op de hoek van de Westersingel/Stule- meyerlaan is thans de huisvesting van het Gemeentelijk Woningbe drijf. Een aantal bijgebouwen, on der andere voertuigenloodsen, zijn gesloopt om plaats te maken voor de bouw van bijna driehonderd woningen. Blokstallen Tot 1967 kende Bergen op Zoom drie blokstallen. De oudst bekende stond nabij de Gevangenpoort op de Nieuwe Markt en was bekend als Blokstal I. Het voormalig Hospitaal, eerder Gouvernementshuis, hoek Blauwehandstraat- Wouwsestraat. Foto H. Bos, 1987. Blokstal II, thans huisvesting van de Gemeentelijke Archiefdienst, in de tijd dat er paarden en ruiters onderdak vonden (ca. 1930). Foto Gemeentelijke archiefdienst Bergen op Zoom. De Wilhelminakazerne in de tijd, dat het gebouw nog een militaire bestemming had. Prentbriefkaart in de topografische atlas van het Gemeente-archief Bergen op Zoom.

Periodieken

De Waterschans | 1987 | | pagina 7