10
11
de waterschans nr. 1 1987
om iedere aanval te weerstaan,
toen Spaanse troepen onder Par
ma van 23 september tot 12 no
vember 1588 de stad insloten en
belegerden.
Vooral de ritmeesters, de gebroe
ders Paulus en Marcelis Bacx, on
derscheidden zich bij de vele uitval
len tegen belegeraars. De geschie
denis herhaalde zich toen de Span
jaarden onder de markies Spinola,
van 18 juli tot en met 30 oktober
1622 Bergen op Zoom beleger
den. In deze jaren werd de stad
door nieuwe vestingwerken omge
ven en in 1629 door een linie met
Steenbergen verbonden.
Ook in vredestijd bleef hierna het
zoen bleef: infanterie, veldartillerie
en cavallerie werden hier gelegerd
of vertrokken weer.
Afgezien van de tijden van oorlog
en beleg (1914-1918, 1939-1945)
waren de troepen niet meer bij bur
gers ingekwartierd, maar in kazer
nes: het voormalige Markiezenhof
(1819-1957), de Oranje-Nassau-
kazerne op de Korenmarkt (1844-
1968) en de Wilhelminakazerne
aan de Burg. Stulemeyerlaan
(1899-1978). Na laatstgemeld jaar
bleef de kort voor de Tweede We
reldoorlog gebouwde Cort Heyli-
gerskazerne als huisvesting van de
militaire rijschool over.
garnizoen een faktor van betekenis
in de stad, waardoor vele inwoners
economisch afhankelijk waren van
het leger. De vestingfunctie van
Bergen op Zoom werd versterkt
door de aanleg van een geheel
nieuw verdedigingsstelsel naar ont
werp van Menno van Coehoorn,
begonnen in 1698, onderbroken
ca. 1706 en pas voltooid in 1741-
1744. Een laatste belangrijk militair
feit vormde de mislukte aanslag op
de nog door Fransen bezette stad
op 8 en 9 maart 1814. Eerst op 3
mei 1814 ontruimde de Franse ge
neraal Bizanet de vesting.
Ook daarna bleef Bergen op Zoom
garnizoenstad. Slechts de staat van
beleg tijdens de oorlog met België
(1830-1839) onderbrak een tijd
van betrekkelijke rust.
De vesting Bergen op Zoom is op
geheven in 1867. Daarop begon
de ontmanteling, die, met een on
derbreking van 1874 tot 1883,
voortduurde tot 1890. Het garni-
Hospitaal
Het oude gebouwencomplex van
het voormalige Sint Maartensgast-
huis aan de Wouwsestraat op de
hoek van de Geweldigerstraat is in
1668 opgenomen in het Gouver
nement, de woonplaats van de mi
litaire bevelhebber van de stad.
Hierbij was ook betrokken het
pand Wouwsestraat 1. Oorspron
kelijk heette dit Sint Barbara, later
Hooch huis. Dit omdat het in te
genstelling tot de omgeving, meer
verdiepingen en een hoge gevel
had.
Omstreeks 1600 was het eigen
dom van Marcelis Bacx, die gouver
neur van de stad en een beroemd
krijgsman was; nadien is het in
1621 in bezit gekomen van Guil-
laume de Levin alias Van Famars,
die zich bij het beleg van 1622 bij
zonder onderscheidde. Hij verde
digde de noordzijde van de stad te
gen de Spanjaarden. Van Famars
was geen gouverneur: dat was
toen Louis de Kethulle, heer van
Rijhoven. Na Van Famars was het
huis in bezit van de familie Van
Stapele. Pas in 1668 is het huis
door de Raad van State gekocht
om als residentie van de gouver
neur te dienen. In het complex
werden mede betrokken de aan
grenzende voormalige stadsschool
en de gewezen Sint Maartenska-
pel. In 1770-1771 zijn zowel het
Hooghuis als de kapel afgebroken
om plaats te maken voor het te
genwoordige gebouw.
De laatste gouverneur van de stad
was luitenant-generaal baron Van
Nijverheim, die de vesting in 1795
aan de Fransen moest overgeven.
Daarop kwam het gebouw in stads-
bezit, totdat het in 1819 geruild is
met het Markiezenhof en staatsei
gendom werd. Men bracht het tot
dusverre in het Markiezenhof ge
vestigde hospitaal naar hier over.
Omstreeks 1880 was in het hospi
taal plaats voor 80 zieken en voor
45 in de bijgebouwen. De aan
bouw van allerlei ruimten waaron
der een operatielokaal (1911)
voorkwam niet, dat de ziekenhuis
functie in 1922 werd opgeheven.
Toch bleef het gebouw incidenteel
nevenfuncties in de medische sfeer
verrichten, naast administratieve
doeleinden, onder meer voor de
dienst van de Genie.
Ondanks allerlei veranderingen be
waart het gebouw een voornaam
karakter en herinnert aan het mili
tair verleden van Bergen op Zoom.
Wilhelminakazerne
De ontmanteling van de vesting
aan de noordzijde van de stad be
gon in 1870 met de sloping van het
bastion Ginkel en de aanleg van de
Burgemeester Stulemeyerlaan.
Kennelijk maakte men geen haast
met de verkoop van de gronden,
die gelegen waren tussen de nieuw
aangelegde straten, zodat de "Do
meinen" in 1896 aan "Oorlog" ter
rein konden afstaan voor de aan
bouw van het Hengstveulendepot
(fokkerij voor paarden) ten noor
den van de Westerboulevard
(thans Rijtuigweg) en in 1899 ten
behoeve van de bouw van een ka
zerne voor de Veldartillerie. De ka
zernebouw werd aangenomen
door W.H. Wijers en stond onder
leiding van de eerstaanwezend in
genieur R. Scheffer. Het geheel
kostte 62.266, De inrichting
vond in 1900 plaats. Het terrein
sloot goed aan bij de bestaande mi
litaire gebouwen als de Blokstallen,
het buskruitmagazijn Hertell en het
de waterschans nr. 1 1987
Sinds Bergen op Zoom garnizoen-
stad was geworden, bestond er
steeds behoefte aan stalling voor
paarden. In oorlogstijd moest men
deze zelfs bij burgers onderbren
gen; in vredestijd was plaats ge
noeg in de zogenaamde Blokstal
len: enkele stallingen die naast el
kaar waren gebouwd. Later sprak
men van 'blokken stallingen", nog
later kortweg van Blokstallen. In
het achttiende-eeuwse Bergen op
Zoom vinden we een dergelijk blok
van twee stallen aan het westeinde
van de Dubbelstraat (waar nu het
Klein Arsenaal staat). Omstreeks
1700 was er behoefte aan nieuwe
stallingen. De eerste is omstreeks
1703 gebouwd op de Nieuwe
Markt. Later was deze bekend als
Blokstal I; er was plaats voor 106
paarden. Deze Blokstal I, welke
een beschermd monument was, is
in 1967 gesloopt in verband met
de aanleg van de Westersingel.
De tweede Blokstal (later genum
merd II) is in 1745 gebouwd. Hier
konden 105 paarden een onder
dak vinden. Een nieuwe stalling
met een rijplaats of manege is in
1764 gebouwd naast de tweede,
eveneens aan de latere Artillerie
straat. Deze stal (later genummerd
III) gaf plaats aan 94 paarden. Alle
drie stallingen hebben als gebou
wen met zuiver praktisch doel,
geen uitwendige versiering.
In de negentiende eeuw kende de
cavalerie een laatste bloei. Aan
Blokstal III werd in 1887-1888 een
overdekte manege bijgebouwd.
Twee jaar ervoor had men een
apotheek ten behoeve van de ver
zorging van zieke paarden op het
terrein ten westen van Blokstal III
opgetrokken; in 1889 kwam daar
naast nog een aparte ziekenstal
voor 15 a 16 zieke paarden. Tesa-
men met de terreinen en gebou
wen van het Rijkshengstveulende-
pot aan de Rijtuigweg en Bolwerk
Noord was hier een ware "paar-
denhoek" in de stad ontstaan. In
de jaren twintig begon de neer
gang: er kwamen andere middelen
van vervoer, ook voor het leger.
Toch bleven de gebouwen nog
lang voor militaire doeleinden in
gebruik. Tot 1980 waren beide
blokstallen als opslagplaats in ge
bruik. De gebouwen, die al sinds
het begin van de negentiende
eeuw in eigendom aan de gemeen
te Bergen op Zoom toebehoorden,
Hengstveulendepot. Dit laatste
kreeg een eigen directie; enige bij
gebouwen zijn in 1898 en 1904
aan de Oosterboulevard (thans
Bolwerk Noord) opgericht. Het de
pot is in 1923 opgeheven. De ka
zerne kreeg pas in 1930 officieel de
naam Wilhelminakazerne. Het
aantal bijgebouwen is in de loop
van de jaren aanmerkelijk uitge
breid. We noemen slechts het kan
toorgebouw op de hoek van de
Westersingel dat in 1934 is gereali
seerd en het tweede logiesgebouw,
pal ten westen van de kazerne in
1939. Net op tijd gereed om aan
de Duitsers een onderkomen te
verschaffen: onder meer de Orts-
kommandantur (zetel plaatselijk
bevelhebber) was er gevestigd.
Het kazerneterrein is in 1978 door
de gemeente Bergen op Zoom
aangekocht. Het hoofdgebouw is
thans geschikt gemaakt voor de
huisvesting van de Gemeentelijke
Muziek- en Balletschool. Het twee
de logiesgebouw (vroeger gebouw
B) is ingericht tot woningen. Het
keukengebouw (gebouw C) op de
hoek van de Westersingel/Stule-
meyerlaan is thans de huisvesting
van het Gemeentelijk Woningbe
drijf. Een aantal bijgebouwen, on
der andere voertuigenloodsen, zijn
gesloopt om plaats te maken voor
de bouw van bijna driehonderd
woningen.
Blokstallen
Tot 1967 kende Bergen op Zoom
drie blokstallen. De oudst bekende
stond nabij de Gevangenpoort op
de Nieuwe Markt en was bekend
als Blokstal I.
Het voormalig Hospitaal, eerder Gouvernementshuis, hoek Blauwehandstraat-
Wouwsestraat. Foto H. Bos, 1987.
Blokstal II, thans huisvesting van de Gemeentelijke Archiefdienst, in de tijd dat
er paarden en ruiters onderdak vonden (ca. 1930). Foto Gemeentelijke
archiefdienst Bergen op Zoom.
De Wilhelminakazerne in de tijd, dat het gebouw nog een militaire bestemming
had. Prentbriefkaart in de topografische atlas van het Gemeente-archief Bergen
op Zoom.