13
de waterschans nr. 1 1987
maar in gebruik waren van het le
ger, zijn in 1980 en 1981 door het
rijk vrijgegeven. In nr. II is thans de
Gemeentelijke Archiefdienst on
dergebracht, terwijl in nr. Ill het
jeugd- en jongerenwerk een plaats
heeft gevonden.
het wederom opslagplaats van De
fensie.
Het Klein Arsenaal, aan de Artille
riestraat op de hoek van de Rijtuig-
weg, is in 1787 gebouwd op de
plaats waar tot omstreeks 1750
twee stallen stonden ten behoeve
van de stalling van paarden van
het garnizoen. Deze 's Lands paar-
destallen staan nog op de maquet
te van 1750, maar zijn kort daarop
gesloopt.
Het Klein Arsenaal diende in eerste
instantie als opslagplaats voor mu
nitie. In 1880 is het inwendig ver
bouwd, waarna het dienst deed als
kazerne en bood plaats aan 225
manschappen en 37 paarden.
Thans is het als opslagplaats in ge
bruik bij Defensie.
Lievevrouwepoort
Het oudst gebouwde monument
van Bergen op Zoom is de Lieve
vrouwepoort of Gevangenpoort.
Bergen op Zoom was in de loop
van de dertiende eeuw uitgegroeid
tot stad en werd omstreeks 1330
Groot- en Klein Arsenaal
Het Groot Arsenaal of (in het Ne
derlands) tuighuis, is in 1764 ge
bouwd. Het gebouw is van een in
drukwekkende omvang. De beide
poorten hebben dezelfde omlijsting
van in hardsteen gevormde pi
lasters met frontons. Deze bevatten
het wapen van de Staten-Generaal
der Verenigde Nederlanden (repu
bliek) omringd door vaandels, een
harnas, kanonnen en ander krijgs
tuig. Aan de westkant is het beeld
houwwerk voorzien van de naam
B.I. de Roy. De oude Houtpoort,
die aan de zuidzijde van het Arse
naalterrein stond, was reeds goed
deels gesloopt.
De restanten van de middeleeuwse
stadsmuur en een flink burgerhuis
ter plekke moesten wel voor de be
reikbaarheid van het arsenaal wij
ken. Het wapen van de Staten-Ge
neraal onderlijnt wel de positie, die
de staat innam: deze had de rol
van stadsverdediger geheel over
genomen.
Het Groot Arsenaal is in 1880 in
wendig verbouwd, waarna het
dienst deed als kazerne. Thans is
de waterschans nr. 1 1987
van een omwalling voorzien. Van
deze oudste cirkelvormige omwal
ling maakte de Gevangenpoort
deel uit. De datering van de oudste
gedeelten van de poort is te stellen
op de eerste helft van de veertien
de eeuw.
In eerste aanleg bestond het ge
bouw uit een hoofdpoort en een
voorpoort met daarvoor de stads
gracht. Over de gracht was een ste
nen brug geslagen. De stadsmuren
sloten aan weerszijden op de
hoofdpoort aan. Deze wordt ge
vormd door een in de vijftiende
eeuw grotendeels vernieuwde
rechthoekige poorttoren, geflan
keerd door twee vroeg veertiende
eeuwse geheel met Gobertanger
kalksteen beklede zware ronde to
rens. Deze torens, met een door
snede van 8 m, bevatten nog de
schietgaten die berekend zijn op
het gebruik van kruisbogen. De
muren van deze torens zijn op de
begane grond zo'n 2 m dik. In ie
dere toren zitten drie verdiepingen
en een zolder. Op het einde van de
vijftiende eeuw werd het deel aan
de stadszijde voorzien van een
fraaie bovenbouw met zogenaam
de arkeltorentjes.
Aan de westzijde bevond zich de
voorpoort die tegelijkertijd met de
hoofdpoort moet zijn gebouwd.
We kunnen ons deze voorpoort
voorsteilen als een binnenplaats
die aan de westzijde met twee
rechthoekige torentjes was afgeslo
ten. Daarvoor lag de stadsgracht
met daaroverheen een stenen
brug. Vóór de aanleg van de Wes
tersingel in 1971 konden de res
tanten van deze voorpoort en ste
nen brug worden opgegraven.
Omdat het Havenkwartier in de ja
ren 1484-1488 een definitieve om
walling kreeg, verloor de Lieve
vrouwepoort haar eigenlijke be
stemming en deed vanaf om
streeks 1485 tot 1931 dienst als ge
vangenis: vandaar de dubbelnaam
Lievevrouwepoort/Gevangenpoort.
De voorpoort werd in 1619 omwil
le van bouwvalligheid afgebroken.
De torens waren oorspronkelijk
met stro bedekt. In 1524 waren de
kappen zo in verval dat de gevan
genen bij regenval niet droog kon
den zitten! Behalve een gevangenis
bevond zich in de poort een gijzel-
kamer en de woning van de cipier.
Verscheidene malen moest de Ge
vangenpoort gerepareerd worden
in verband met schade aan het ge
bouw zoals door de ontploffing van
de Stoelemat in 1831. Na een in
wendige restauratie in 1932 kwam
de ruimte ter beschikking van het
gemeentemuseum. In het begin
van de jaren vijftig werd ook de
buitenkant gerestaureerd. Na de
verhuizing van het gemeentemu
seum naar de Gertrudiskerk in
1952 was er de rooms-katholieke
bibliotheek gehuisvest tot in 1968.
Daarna diende het gebouw als de
pendance van het gemeente-ar
chief; later als aardewerk-museum.
De poort was vroeger geheel door
burgergebouwen ingesloten. Sinds
de aanleg van de Westersingel in
1967-1971 staat het monument
aan alle kanten vrij.
Ravelijn op den Zoom
In het zogenaamde "Pielekenswa-
ter" tussen de Noordsingel, Le
niet behandeld. Het ravelijn Op
den Zoom dekte het stuk vesting
wal ten noorden van de Koren
markt en flankeerde de bastions
Edelmogende en Noyelles. In te
genstelling tot de overige ravelijns
was het geheel door een brede,
natte gracht omringd. Het water
was afkomstig uit de Oude Zoom,
die vanaf de spoorlijn bij de huidige
Wattweg in de richting van de Ra-
velstraat liep, vandaar langs die
straat tot de huidige Parkvijver, die
toen groter was.
Via de Grote of Coehoornsluis, ge
dekt door de contregarde Coe-
hoorn (nu het zogenaamde Eiland
je in de Parkvijver) kwam het water
uit de Zoom in het Pielekenswater.
Het nieuwe ravelijn lag bijna letter-
Grandstraat, Bolwerk, Zoomweg
en Burgemeester Vergroessen-
straat ligt het ravelijn Op den
Zoom, voor velen niet meer dan
een van muren voorzien en met
bomen begroeid eilandje. Een ra
velijn is een vestingwerk dat diende
tot bescherming van een brug of
poort, later ook om delen van de
vestingwal of de bolwerken te dek
ken. Te Bergen op Zoom zijn on
der leiding van Coehoorn na 1700
een zestal ravelijns aangelegd, ge
naamd: Stoelemat, Antwerpen,
Dedem, Wassenaar, Wouw en Op
den Zoom. Later zijn er nog meer
aangelegd, doch deze worden hier
lijk op de Zoom en ook op het ter
rein van het vroegere Begijnhof.
Volgens een onder de brug aange
bracht jaarsteentje was het ravelijn
in 1702 voltooid. Bij het slopen
van de vesting Bergen op Zoom, in
1867 begonnen, werd het ravelijn
gespaard, voornamelijk omdat de
omringende gracht van belang was
voor de watervoorziening. Het om
leggen van de Zoom in 1885-1887
had hierop weinig invloed. Voor
de plaatselijke industrie bleef het
Pielekenswater van belang en zo
behield Bergen op Zoom een be
langrijk vestingstuk, namelijk een
laatste rest van de beroemde Coe-
Het Groot arsenaal in de tijd, dat het gebouw ais kazerne fungeerde.
Prentbriefkaart in de topografische at/as van het Gemeente-archief Bergen op
Zoom.
De Lievevrouwpoort aan de oostzijde vanaf de Lievevrouwestraat)Foto
H. Bos, 1979.
)s
-••{ L: l;.-. ,-^s
---u
Het ravelijn Op den Zoom vanuit het westen (vanaf de Le Grandstraat). Foto
H. Bos1979.