13 de waterschans nr. 1 1987 maar in gebruik waren van het le ger, zijn in 1980 en 1981 door het rijk vrijgegeven. In nr. II is thans de Gemeentelijke Archiefdienst on dergebracht, terwijl in nr. Ill het jeugd- en jongerenwerk een plaats heeft gevonden. het wederom opslagplaats van De fensie. Het Klein Arsenaal, aan de Artille riestraat op de hoek van de Rijtuig- weg, is in 1787 gebouwd op de plaats waar tot omstreeks 1750 twee stallen stonden ten behoeve van de stalling van paarden van het garnizoen. Deze 's Lands paar- destallen staan nog op de maquet te van 1750, maar zijn kort daarop gesloopt. Het Klein Arsenaal diende in eerste instantie als opslagplaats voor mu nitie. In 1880 is het inwendig ver bouwd, waarna het dienst deed als kazerne en bood plaats aan 225 manschappen en 37 paarden. Thans is het als opslagplaats in ge bruik bij Defensie. Lievevrouwepoort Het oudst gebouwde monument van Bergen op Zoom is de Lieve vrouwepoort of Gevangenpoort. Bergen op Zoom was in de loop van de dertiende eeuw uitgegroeid tot stad en werd omstreeks 1330 Groot- en Klein Arsenaal Het Groot Arsenaal of (in het Ne derlands) tuighuis, is in 1764 ge bouwd. Het gebouw is van een in drukwekkende omvang. De beide poorten hebben dezelfde omlijsting van in hardsteen gevormde pi lasters met frontons. Deze bevatten het wapen van de Staten-Generaal der Verenigde Nederlanden (repu bliek) omringd door vaandels, een harnas, kanonnen en ander krijgs tuig. Aan de westkant is het beeld houwwerk voorzien van de naam B.I. de Roy. De oude Houtpoort, die aan de zuidzijde van het Arse naalterrein stond, was reeds goed deels gesloopt. De restanten van de middeleeuwse stadsmuur en een flink burgerhuis ter plekke moesten wel voor de be reikbaarheid van het arsenaal wij ken. Het wapen van de Staten-Ge neraal onderlijnt wel de positie, die de staat innam: deze had de rol van stadsverdediger geheel over genomen. Het Groot Arsenaal is in 1880 in wendig verbouwd, waarna het dienst deed als kazerne. Thans is de waterschans nr. 1 1987 van een omwalling voorzien. Van deze oudste cirkelvormige omwal ling maakte de Gevangenpoort deel uit. De datering van de oudste gedeelten van de poort is te stellen op de eerste helft van de veertien de eeuw. In eerste aanleg bestond het ge bouw uit een hoofdpoort en een voorpoort met daarvoor de stads gracht. Over de gracht was een ste nen brug geslagen. De stadsmuren sloten aan weerszijden op de hoofdpoort aan. Deze wordt ge vormd door een in de vijftiende eeuw grotendeels vernieuwde rechthoekige poorttoren, geflan keerd door twee vroeg veertiende eeuwse geheel met Gobertanger kalksteen beklede zware ronde to rens. Deze torens, met een door snede van 8 m, bevatten nog de schietgaten die berekend zijn op het gebruik van kruisbogen. De muren van deze torens zijn op de begane grond zo'n 2 m dik. In ie dere toren zitten drie verdiepingen en een zolder. Op het einde van de vijftiende eeuw werd het deel aan de stadszijde voorzien van een fraaie bovenbouw met zogenaam de arkeltorentjes. Aan de westzijde bevond zich de voorpoort die tegelijkertijd met de hoofdpoort moet zijn gebouwd. We kunnen ons deze voorpoort voorsteilen als een binnenplaats die aan de westzijde met twee rechthoekige torentjes was afgeslo ten. Daarvoor lag de stadsgracht met daaroverheen een stenen brug. Vóór de aanleg van de Wes tersingel in 1971 konden de res tanten van deze voorpoort en ste nen brug worden opgegraven. Omdat het Havenkwartier in de ja ren 1484-1488 een definitieve om walling kreeg, verloor de Lieve vrouwepoort haar eigenlijke be stemming en deed vanaf om streeks 1485 tot 1931 dienst als ge vangenis: vandaar de dubbelnaam Lievevrouwepoort/Gevangenpoort. De voorpoort werd in 1619 omwil le van bouwvalligheid afgebroken. De torens waren oorspronkelijk met stro bedekt. In 1524 waren de kappen zo in verval dat de gevan genen bij regenval niet droog kon den zitten! Behalve een gevangenis bevond zich in de poort een gijzel- kamer en de woning van de cipier. Verscheidene malen moest de Ge vangenpoort gerepareerd worden in verband met schade aan het ge bouw zoals door de ontploffing van de Stoelemat in 1831. Na een in wendige restauratie in 1932 kwam de ruimte ter beschikking van het gemeentemuseum. In het begin van de jaren vijftig werd ook de buitenkant gerestaureerd. Na de verhuizing van het gemeentemu seum naar de Gertrudiskerk in 1952 was er de rooms-katholieke bibliotheek gehuisvest tot in 1968. Daarna diende het gebouw als de pendance van het gemeente-ar chief; later als aardewerk-museum. De poort was vroeger geheel door burgergebouwen ingesloten. Sinds de aanleg van de Westersingel in 1967-1971 staat het monument aan alle kanten vrij. Ravelijn op den Zoom In het zogenaamde "Pielekenswa- ter" tussen de Noordsingel, Le niet behandeld. Het ravelijn Op den Zoom dekte het stuk vesting wal ten noorden van de Koren markt en flankeerde de bastions Edelmogende en Noyelles. In te genstelling tot de overige ravelijns was het geheel door een brede, natte gracht omringd. Het water was afkomstig uit de Oude Zoom, die vanaf de spoorlijn bij de huidige Wattweg in de richting van de Ra- velstraat liep, vandaar langs die straat tot de huidige Parkvijver, die toen groter was. Via de Grote of Coehoornsluis, ge dekt door de contregarde Coe- hoorn (nu het zogenaamde Eiland je in de Parkvijver) kwam het water uit de Zoom in het Pielekenswater. Het nieuwe ravelijn lag bijna letter- Grandstraat, Bolwerk, Zoomweg en Burgemeester Vergroessen- straat ligt het ravelijn Op den Zoom, voor velen niet meer dan een van muren voorzien en met bomen begroeid eilandje. Een ra velijn is een vestingwerk dat diende tot bescherming van een brug of poort, later ook om delen van de vestingwal of de bolwerken te dek ken. Te Bergen op Zoom zijn on der leiding van Coehoorn na 1700 een zestal ravelijns aangelegd, ge naamd: Stoelemat, Antwerpen, Dedem, Wassenaar, Wouw en Op den Zoom. Later zijn er nog meer aangelegd, doch deze worden hier lijk op de Zoom en ook op het ter rein van het vroegere Begijnhof. Volgens een onder de brug aange bracht jaarsteentje was het ravelijn in 1702 voltooid. Bij het slopen van de vesting Bergen op Zoom, in 1867 begonnen, werd het ravelijn gespaard, voornamelijk omdat de omringende gracht van belang was voor de watervoorziening. Het om leggen van de Zoom in 1885-1887 had hierop weinig invloed. Voor de plaatselijke industrie bleef het Pielekenswater van belang en zo behield Bergen op Zoom een be langrijk vestingstuk, namelijk een laatste rest van de beroemde Coe- Het Groot arsenaal in de tijd, dat het gebouw ais kazerne fungeerde. Prentbriefkaart in de topografische at/as van het Gemeente-archief Bergen op Zoom. De Lievevrouwpoort aan de oostzijde vanaf de Lievevrouwestraat)Foto H. Bos, 1979. )s -••{ L: l;.-. ,-^s ---u Het ravelijn Op den Zoom vanuit het westen (vanaf de Le Grandstraat). Foto H. Bos1979.

Periodieken

De Waterschans | 1987 | | pagina 8