De zeven zeldzaamheden van het
Markiezenhof
22
23
GEMEENTEMUSEUM BERGEN OP ZOOM
de waterschans nr. 2 1987
Van 14 maart tot en met 27
april van dit jaar was de ten
toonstelling "Schatten uit de Schel
de" te zien in het Gemeentemu
seum te Bergen op Zoom. Deze
expositie werd bezocht door ruim
9000 mensen, die niet alleen wer
den aangetrokken door de nog im
mer beoeiende roep van de legen
darische verdronken landen van
Zuid-Beveland en Reimerswaal,
maar zeker ook door de keur van
nooit eerder getoonde middel
eeuwse voorwerpen.
Bijna al het getoonde mate
riaal is afgebeeld in de catalogus
behorende bij deze expositie. Met
de ruim 650 illustraties van aller
hande bodemvondsten vervaar
digd uit leer, hout, tin, lood, zilver,
steen en aardewerk, is dit boek
werk een naslagwerk op zich ge
worden.
Tijdens de tentoonstelling was de
gehele oplage reeds uitverkocht.
Gezien de grote vraag werd een
herdruk noodzakelijk.
Deze herdruk is nu inmiddels ge
reedgekomen en kan besteld wor
den bij:
Gemeentemuseum het
Markiezenhof, Steenbergse-
straat 8, 4611 TE Bergen op
Zoom, tel.: 01640 - 42930.
De prijs bedraagt 24,50.
Mogelijk heb ik met dit verhaaltje
de middeleeuwse smeden van hun
aureooltje beroofd, maar vaklui
waren het!
1. W.A. van Ham, Het Markiezen
hof te Bergen op Zoom, Bergen
op Zoom 1986, 24.
2. IV.A. van Ham, Het Markiezen
hof, 37.
3. IV. A. van Ham, Het Markiezen
hof, 99.
ACHTSTE COLLOQUIUM
"DE BRABANTSE STAD"
2 EN 3 OKTOBER 1987
MARKIEZENHOF
BERGEN OP ZOOM
DE HEERLIJKE STAD
Hoe was de relatie stad-heer in
de Brabantse steden die niet
rechtstreeks onder de landsheer,
de hertog, doch onder een smal-
heer stonden?
Hoe zag bijvoorbeeld de "Blijde
Inkomste" er in de verschillende
steden uit? Hebben de smalheren
bijgedragen aan een residentieel
uiterlijk van een stad? Welke ver
plichting had de stad ten opzichte
van de heer? Was de stad betrok
ken bij conflicten met de heer of
wellicht bij conflicten tussen heer
en soeverein?
Kortom: heeft de situatie van
"heerlijke stad" een stad tot voor
deel of tot nadeel gestrekt?
Getracht zal worden één of meer
van deze kwesties aan de orde te
stellen voor iedere te behandelen
stad, met betrekking tot die perio
de welke voor een bepaalde stad
in dit kader van groot belang is
geweest.
De keuze van het thema en de lo-
katie zijn ingegeven door het feit
dat 700 jaar geleden de heerlijk
heid van Stad en Land van Ber
gen op Zoom werd gevormd.
Een aantal deskundige sprekers
zal het thema behandelen, waar
bij telkens één of meerdere ste
den als voorbeeld zullen dienen.
INFORMATIE
Deelname aan het achtste collo
quium "De Brabantse Stad" om
vat tevens de toegang tot de ten
toonstelling "De heerlijke stad" in
het Markiezenhof, toezending
van het colloquiumboek (te ver
schijnen 1988) en deelname aan
de lunch. Het is ook mogelijk te
vens aan het diner deel te nemen
of slechts één dag aan het collo
quium deel te prijzen aangege
ven.
Gehele colloquium (vr. 2-10, za.
3-10) incl. 2 lunches, diner op
2-10 en congresboek
100,- of BF 1875
Gehele colloquium (vr. 2-10, za.
3-10) incl. 2 lunches, congres
boek, zonder diner
65,- of BF 1220
Vervolg zie pag. 33
de waterschans nr. 2 1987
door R. MEISCHKE*
Dat het Markiezenhof een bijzonder gebouw is wordt algemeen er
ken, het feit dat we hier met een unicum te maken hebben, zowel voor
ons land als voor België, wordt minder snel aanvaard. Toen het gebouw
omstreeks 1500 verrees was het opmerkelijk, maar het behoorde toch tot
een groep van ongeveer vijftig grote stadspaleizen die in een, voordien on
gekende pracht verrezen. In de loop der tijden werd het complex echter
uniek omdat de meeste soortgenoten geheel verloren gingen en van de
weinige die de tijd nog enigszins spaarde, slechts zwaar gehavende frag
menten overbleven. Feitelijk is de geschiedenis van de wijze waarop dit ene
exemplaar overleefde van meer belang dan de bouwgeschiedenis. Daarom
zullen de zeven belangrijkste episoden uit de geschiedenis van het gebouw
worden doorlopen. Bij iedere episode zal worden gewezen op een zeld
zaam aspect dat in het huidige bouwwerk bewaard is gebleven en dat voor
die periode in de geschiedenis karakteristiek kan worden genoemd. Aan de
hand van deze zeven perioden en hun zeldzaamheden zal de geschiedenis
van het Markiezenhof worden besproken.
I. Het ontstaan van het
tegenwoordige gebouw
(1500-1515) en de twee
middeleeuwse binnenplaatsen
Het verhaal van het huidige
gebouwencomplex, waarvan de
structuur door de beide binnen
plaatsen wordt bepaald, begint on
geveer vijfhonderd jaar geleden. In
1485 had de heer van Bergen op
Zoom, Jan II uit het geslacht Van
Glymes, meer bekend onder de
bijnaam "Jan metten lippen" op
dracht gegeven het hoofdgebouw
van zijn oude woning te Bergen op
Zoom te vernieuwen. Deze Jan
was nog geen markies en zijn huis
was een gewoon adelijk stadshuis,
zoals er zeker duizend in de Noor
delijke- en Zuidelijke Nederlanden
tesamen geweest moeten zijn.
Het nieuwe hoofdgebouw uit
1485 vormt de kern van het huidi
ge complex en bevatte op de bega
ne grond de grote Christoffelzaal.
Aan de kant van de huidige grote
binnenplaats liep toen een klein
straatje en aan de kant van de klei
ne binnenplaats was een soort
voorplaats met enkele dienstge
bouwen. De voorzijde van het huis
aan de Steenbergsestraat was wei
nig opvallend, naar achter liep het
terrein breder uit, maar dat zag nie
mand omdat het aan twee zijden
door gewone huizen omgeven
was.
Met de nieuwe heer van Ber
gen op Zoom, die zijn oude en be
roemde vader in 1494 als Jan III
opvolgde, was het tijdperk van
eenvoud voorgoed voorbij. Zodra
de omvangrijke werkzaamheden
aan zijn meest gebruikte woning,
het kasteel van Wouw op circa ze
ven kilometer afstand ten oosten
van Bergen op Zoom gelegen, be
gonnen af te lopen, vatte hij de
vernieuwing van het Hof te Bergen
op Zoom met kracht ter hand. Al
bouwend kreeg hij de smaak steeds
meer te pakken en zo werd de ene
vleugel na de andere opgetrokken.
In een korte periode van 1500-
1520 kwam toen het huidige com
plex tot stand. Eerst werd het
woongedeelte rond de kleine bin
nenplaats gebouwd, waarvoor de
bestaande bebouwing moest wij
ken, direct daarop volgden de
vleugels rond de huidige grote bin
nenplaats. Om de uitbreiding naar
die zijde te kunnen verwezenlijken
moest een straatje worden ver
legd en een aantal huizen worden
gesloopt. Het bezit van twee bin
nenplaatsen is uit de groei naar
twee zijden te verklaren, het kwam
bij dit soort grote huizen zelden
voor.
Er is een groot verschil tussen
de beide binnenplaatsen. De kleine
binnenplaats heeft een eenvoudig,
huiselijk en intiem karakter. Op de
grote binnenplaats, waar iedere be
zoeker van het huis binnenkomt
heeft men allerlei architectonische
kunststukjes uitgehaald. De fraaie
toegangspoort en de hoge uitkijk
toren gaven het huis voor het eerst
een indrukwekkend aanzien naar
buiten. De grote galerij op de bin
nenplaats en het platte dak daarbo
ven, dat doorliep over de aangren
zende kantoorvleugel, waren nieu
we en chique elementen in de ar
chitectuur. De lust tot representatie
had hier gezegenvierd.
II. De Sint Christoffelschouw
Nadat het gebouwencomplex
voltooid was werd de inwendige
afwerking ter hand genomen,
waarbij fraaie kamerbetimmerin
gen en rijk gebeeldhouwde schoor
stenen werden aangebracht. De
Sint Christoffelschouw, die in 1521
werd geplaatst, is het enige dat nog
aan de oorspronkelijke binnenaf
werking herinnert. Het is zonder
twijfel de fraaiste gotische schoor
steen van ons land.
Deze schouw toont de plotse
linge rijkdom van dat deel van de
hogere adel, dat de centraliserende
politiek van de vorsten steunde en
uitvoerde. Zij werden voor hun
trouw aan het gezag beloond met
hoge ambten en privileges, waar
door zij hun huizen in de steden en
op het land in een tot nu toe onge
kende rijke vorm konden vernieu
wen. Deze stadspaleizen, die voor
al gebouwd werden in die steden
waar het landsbestuur was ge
vestigd, zoals Mechelen, Brussel,
Gent en 's-Gravenhage, waren alle
opgetrokken in eenzelfde bouw
stijl. Zij waren onregelmatig van
hoofdvorm, met veel louter uit aes-
thetische overwegingen aange
brachte trapgevels en boven de da
ken uitrijzende traptorentjes. Alle
toevalligheden in de ontwikkeling
werden benut ter verkrijging van
schilderachtige effecten. De crea
tieve inventies van de steenhou
wers die de leiding van deze bouw
werken hadden, waren vooral ge
richt op onderdelen als in
gangsportalen en schoorstenen
Voordracht, gehouden ter gele
genheid van de officiële afsluiting
van de restauratie en van de ope
ning van het gebouw door Hare
Majesteit Koningin Beatrix op 27
mei 1987. De tekst werd door
prof. Meischke welwillend ter pu
blicatie afgestaan.
kniklijr
't 1
