38
39
Noord
Dwarsschip
Zijbeuk
Middenschip
Zijbeuk
Ingang Kerkstraat
Zuid
De waterschans nr. 3 1987
dunne, die weerszijden de mid
delste aangebracht zijn. Deze "dik
kere" beugels waren met gotische
motieven versierd. Het geheel van
planken en beugels moest voorko
men, dat de kernbalk zou gaan
splijten, als deze onder druk kwam
te staan (zie afb. 4).
Het gebruik van massief ijzeren
trekstangen om spatten te voorko-
10 M
Afb. 1 Interieur uan de Certrudiskerk. Detail uit het schilderij, toegeschreven aan
Houckgeest of De Lorme. 1655. Staatsmuseum voor kunst. Kopenhagen.
Schetsmatige doorsnede over de lengte uan het dwarsschip. gezien naar het
schip. In dikke strakke lijn de thans bestaande muurdelen. De rest van de teke
ning vormt een poging tot reconstructie van de toestand vóór 1747. De drukver-
plaatsing vanuit de gewelven is met pijlen aangegeven.
a. lichtbeukvensters, b. nissen van het triforium. c. kruisingspijlers, d. steunbalk,
e. beugels rond de steunbalk.
Overige bijzonderheden over deze tekening zijn opgenomen in de bijlage van dit
artikel. Tekening van de schrijver.
den zonder de steun van deze balk
scheuren en tenslotte instorten. De
balk zal gelijktijdig met de bouw
van dit kerkgedeelte (ca. 1460) of
kort daarna aangebracht zijn. Het
uiterlijk van de balk op de schilderij
en geeft ook enige aanwijzingen
voor de konstruktie van de balk
zelf. Deze heeft geen vierkante of
rechthoekige doorsnede, maar had
aan de boven- en onderzijde over
stekende randen (een zogenaamd
overstek) dat op de schilderijen
duidelijk te zien is. Dit feit maakt
het onwaarschijnlijk, dat we hier
met één enkelvoudige balk te doen
hebben. Een dergelijke balk zou
om deze vorm te krijgen moeten
worden uitgekapt, waarna de ruit
vormige versiering zou zijn aange
bracht. De verdikkingen hebben in
dat geval ook weinig zin. Deze
wordt duidelijk wanneer men aan
neemt, dat de balk aan alle zijden is
beslagen met planken, waarvan de
horizontale aan weerzijden over
steken en de vertikale van het ge
noemde ruitmotief zijn voorzien.
Het geheel werd versterkt door
versierde metalen beugels, waar
van de middelste en die tegen de
kruisingspijlers op de meeste schil
derijen er dikker uitzien dan de
men was in het midden van de vijf
tiende eeuw waarschijnlijk nog niet
bekend. Thans vinden we het in
meerdere oude kerken in ons land.
Een balk aangebracht om druk op
te vangen komt ook voor in Sint
Nicolaas- of Bovenkerk te Kam
pen. Het betreft hier vier balken in
de kruising, echter op een veel ho
ger punt boven de kerkvloer dan te
Bergen op Zoom het geval was. De
funktie van de balken wordt aange
toond door de korte muurstijlen,
die aan deze balken bevestigd zijn,
aan de boven- en onderzijde voor
zien van korbelen. In het midden
schip van de Kampense kerk ver
dwenen deze konstrukties bij de
laatste restauratie van dit kerkge
bouw, tussen 1957 en 1972.4
Men kan zich afvragen, waarom te
Bergen op Zoom zodanig gebouwd
werd, dat al spoedig een dergelijke
steunbalk-konstruktie nodig was.
Een antwoord op deze vraag kan
worden gegeven door te verwijzen
naar een verandering in het oor
spronkelijke bouwplan, zoals door
De Kind in zijn bijdrage over het
werk van de bouwmeester Spoor-
water genoemd.5 Hierop hoop ik
binnenkort in een afzonderlijk arti
kel nader in te gaan.
Tegen de uitleg van de balk als tri-
omfbalk zijn enige bezwaren in te
brengen, a) Triomfbalken werden
in de middeleeuwse kerken in de
regel aangebracht onder de triomf
boog, dat is de boog die het koor
gedeelte van de rest van het kerk
gebouw scheidt.6 Soms komen de
ze balken voor in kombinatie met
een daar geplaatst oksaal; b) Vaak
is het kruisbeeld echter op het ok
saal aangebracht. Bij wijze van uit-
De Waterschans nr. 3 1987
Afb. 3
Plaats van de op de doorsnede (afb. 2) genoemde onderdelen van het kerkge
bouw. a. steunbalk, b. balk. waaraan het Tiengebodenbord. c. kruising, d. schei
bogen.
In zwartbestaande muurdelen. De overige gereconstrueerd. In stippellijn: de
verdwenen gewelven. Tekening van de schrijver.
zondering is de triomfbalk soms
een boog verder naar het westen
geplaatst; dat was volgens Zijp ook
te Bergen op Zoom het geval. Het
feit, dat het oksaal hier op de ge
bruikelijke plaats stond maakt deze
bewering wel heel onwaarschijn
lijk; c) Tenslotte kan men zich af
vragen, waarom de zogenaamde
"triomfbalk" dan niet is verwijderd,
toen het kruisbeeld en de andere
beelden uit de kerk verdwenen.
Als de balk geen konstruktieve
funktie had vormde deze een visu
ele belemmering in het kerkinte
rieur en had men die gelijktijdig
met de beelden kunnen weghalen.
Dat was dus duidelijk niet het ge
val.
Voldoende reden om de uitleg van
deze balk als een triomfbalk zonder
meer van vraagtekens te blijven
voorzien en om de mogelijke funk
tie daarvan als konstruktief nood
zakelijk element voorop te stellen.
Het is uit de kerk verdwenen bij de
fatale beschieting van de stad door
de Fransen in 1747. Bekijken we
Afb. 4
Schetsmatige doorsnede van de
steunbalk. Het geruite gedeelte is de
massieve kernbalk. Tekening van de
schrijver.
de tekeningen, na de verwoesting
door Cornelis Pronk gemaakt, dan
zien we vermoedelijk de gevolgen
van de vernieling van deze balk.
Terwijl in het koor de gewelven
ook na de brand grotendeels be
houden bleven, stortten de twee
kruisingspijlers aan de zijde van het
middenschip in, waardoor dit ge
heel, en de zijbeuken grotendeels
werden weggevaagd. Een droevig
lot voor een van de mooiste kerk
gebouwen uit de vijftiende eeuw
Noten
1. Afgebeeld in de bundel Bergen op Zoom gebouwd en beschouwd (Alphen aan den Rijn, 1987) 183-187.
2. G.C.A. Juten "De St. Geertruikerk te Bergen op Zoom. II Toren; koorafsluiting". Taxandria XXXI (1924) 28-29. Tegelijk
met de plaatsing van het oksaal werd het hoogaltaar verzet in de richting van de kapel van de heer van Bergen op Zoom,
één van de straalkapellen achter het koor. Ook moest er ruimte worden gewonnen omdat er een nieuw koorgestoelte voor
de kanunikken geplaats werd. Er bestaat geen enkele reden om aan te nemen, dat het hoogaltaar tevoren ergens anders in
de kerk stond dan in het koor. Daar bevonden zich ook vóór 1472 kanunikkenbanken. Het kapittel is immers reeds in 1428
opgericht.
3. E.J. Haslinghuis, Bouwkundige termen (Utrecht, 1986) 334.
4. E.H. Ter Kuile, "De bouwgeschiedenis van de Sint-Nicolaas of Bovenkerk te Kampen naar de gegevens van de
restauratie". Bulletin K.N.O.B. 71 (1972) 72-86. De schrijver behandelt genoemde balken niet. Deze zijn te zien op de afb.
5, 10. 16 en 17 en op fig. 4.
5. R. de Kind, "De plaats van de Sint Gertrudiskerk in het werk van Evert Spoorwater" in: Bergen op Zoom gebouwd en be
schouwd. 145.
6. R. Haussherr, "Triumphkreuzgruppen der Stauferzeit", Die Zeit der Staufer (supplement. Stuttgart 1979, 131-168);
Haslinghuis, termen, 262.
