38 39 Noord Dwarsschip Zijbeuk Middenschip Zijbeuk Ingang Kerkstraat Zuid De waterschans nr. 3 1987 dunne, die weerszijden de mid delste aangebracht zijn. Deze "dik kere" beugels waren met gotische motieven versierd. Het geheel van planken en beugels moest voorko men, dat de kernbalk zou gaan splijten, als deze onder druk kwam te staan (zie afb. 4). Het gebruik van massief ijzeren trekstangen om spatten te voorko- 10 M Afb. 1 Interieur uan de Certrudiskerk. Detail uit het schilderij, toegeschreven aan Houckgeest of De Lorme. 1655. Staatsmuseum voor kunst. Kopenhagen. Schetsmatige doorsnede over de lengte uan het dwarsschip. gezien naar het schip. In dikke strakke lijn de thans bestaande muurdelen. De rest van de teke ning vormt een poging tot reconstructie van de toestand vóór 1747. De drukver- plaatsing vanuit de gewelven is met pijlen aangegeven. a. lichtbeukvensters, b. nissen van het triforium. c. kruisingspijlers, d. steunbalk, e. beugels rond de steunbalk. Overige bijzonderheden over deze tekening zijn opgenomen in de bijlage van dit artikel. Tekening van de schrijver. den zonder de steun van deze balk scheuren en tenslotte instorten. De balk zal gelijktijdig met de bouw van dit kerkgedeelte (ca. 1460) of kort daarna aangebracht zijn. Het uiterlijk van de balk op de schilderij en geeft ook enige aanwijzingen voor de konstruktie van de balk zelf. Deze heeft geen vierkante of rechthoekige doorsnede, maar had aan de boven- en onderzijde over stekende randen (een zogenaamd overstek) dat op de schilderijen duidelijk te zien is. Dit feit maakt het onwaarschijnlijk, dat we hier met één enkelvoudige balk te doen hebben. Een dergelijke balk zou om deze vorm te krijgen moeten worden uitgekapt, waarna de ruit vormige versiering zou zijn aange bracht. De verdikkingen hebben in dat geval ook weinig zin. Deze wordt duidelijk wanneer men aan neemt, dat de balk aan alle zijden is beslagen met planken, waarvan de horizontale aan weerzijden over steken en de vertikale van het ge noemde ruitmotief zijn voorzien. Het geheel werd versterkt door versierde metalen beugels, waar van de middelste en die tegen de kruisingspijlers op de meeste schil derijen er dikker uitzien dan de men was in het midden van de vijf tiende eeuw waarschijnlijk nog niet bekend. Thans vinden we het in meerdere oude kerken in ons land. Een balk aangebracht om druk op te vangen komt ook voor in Sint Nicolaas- of Bovenkerk te Kam pen. Het betreft hier vier balken in de kruising, echter op een veel ho ger punt boven de kerkvloer dan te Bergen op Zoom het geval was. De funktie van de balken wordt aange toond door de korte muurstijlen, die aan deze balken bevestigd zijn, aan de boven- en onderzijde voor zien van korbelen. In het midden schip van de Kampense kerk ver dwenen deze konstrukties bij de laatste restauratie van dit kerkge bouw, tussen 1957 en 1972.4 Men kan zich afvragen, waarom te Bergen op Zoom zodanig gebouwd werd, dat al spoedig een dergelijke steunbalk-konstruktie nodig was. Een antwoord op deze vraag kan worden gegeven door te verwijzen naar een verandering in het oor spronkelijke bouwplan, zoals door De Kind in zijn bijdrage over het werk van de bouwmeester Spoor- water genoemd.5 Hierop hoop ik binnenkort in een afzonderlijk arti kel nader in te gaan. Tegen de uitleg van de balk als tri- omfbalk zijn enige bezwaren in te brengen, a) Triomfbalken werden in de middeleeuwse kerken in de regel aangebracht onder de triomf boog, dat is de boog die het koor gedeelte van de rest van het kerk gebouw scheidt.6 Soms komen de ze balken voor in kombinatie met een daar geplaatst oksaal; b) Vaak is het kruisbeeld echter op het ok saal aangebracht. Bij wijze van uit- De Waterschans nr. 3 1987 Afb. 3 Plaats van de op de doorsnede (afb. 2) genoemde onderdelen van het kerkge bouw. a. steunbalk, b. balk. waaraan het Tiengebodenbord. c. kruising, d. schei bogen. In zwartbestaande muurdelen. De overige gereconstrueerd. In stippellijn: de verdwenen gewelven. Tekening van de schrijver. zondering is de triomfbalk soms een boog verder naar het westen geplaatst; dat was volgens Zijp ook te Bergen op Zoom het geval. Het feit, dat het oksaal hier op de ge bruikelijke plaats stond maakt deze bewering wel heel onwaarschijn lijk; c) Tenslotte kan men zich af vragen, waarom de zogenaamde "triomfbalk" dan niet is verwijderd, toen het kruisbeeld en de andere beelden uit de kerk verdwenen. Als de balk geen konstruktieve funktie had vormde deze een visu ele belemmering in het kerkinte rieur en had men die gelijktijdig met de beelden kunnen weghalen. Dat was dus duidelijk niet het ge val. Voldoende reden om de uitleg van deze balk als een triomfbalk zonder meer van vraagtekens te blijven voorzien en om de mogelijke funk tie daarvan als konstruktief nood zakelijk element voorop te stellen. Het is uit de kerk verdwenen bij de fatale beschieting van de stad door de Fransen in 1747. Bekijken we Afb. 4 Schetsmatige doorsnede van de steunbalk. Het geruite gedeelte is de massieve kernbalk. Tekening van de schrijver. de tekeningen, na de verwoesting door Cornelis Pronk gemaakt, dan zien we vermoedelijk de gevolgen van de vernieling van deze balk. Terwijl in het koor de gewelven ook na de brand grotendeels be houden bleven, stortten de twee kruisingspijlers aan de zijde van het middenschip in, waardoor dit ge heel, en de zijbeuken grotendeels werden weggevaagd. Een droevig lot voor een van de mooiste kerk gebouwen uit de vijftiende eeuw Noten 1. Afgebeeld in de bundel Bergen op Zoom gebouwd en beschouwd (Alphen aan den Rijn, 1987) 183-187. 2. G.C.A. Juten "De St. Geertruikerk te Bergen op Zoom. II Toren; koorafsluiting". Taxandria XXXI (1924) 28-29. Tegelijk met de plaatsing van het oksaal werd het hoogaltaar verzet in de richting van de kapel van de heer van Bergen op Zoom, één van de straalkapellen achter het koor. Ook moest er ruimte worden gewonnen omdat er een nieuw koorgestoelte voor de kanunikken geplaats werd. Er bestaat geen enkele reden om aan te nemen, dat het hoogaltaar tevoren ergens anders in de kerk stond dan in het koor. Daar bevonden zich ook vóór 1472 kanunikkenbanken. Het kapittel is immers reeds in 1428 opgericht. 3. E.J. Haslinghuis, Bouwkundige termen (Utrecht, 1986) 334. 4. E.H. Ter Kuile, "De bouwgeschiedenis van de Sint-Nicolaas of Bovenkerk te Kampen naar de gegevens van de restauratie". Bulletin K.N.O.B. 71 (1972) 72-86. De schrijver behandelt genoemde balken niet. Deze zijn te zien op de afb. 5, 10. 16 en 17 en op fig. 4. 5. R. de Kind, "De plaats van de Sint Gertrudiskerk in het werk van Evert Spoorwater" in: Bergen op Zoom gebouwd en be schouwd. 145. 6. R. Haussherr, "Triumphkreuzgruppen der Stauferzeit", Die Zeit der Staufer (supplement. Stuttgart 1979, 131-168); Haslinghuis, termen, 262.

Periodieken

De Waterschans | 1987 | | pagina 4