42
43
Bodemvondsten uit de Penstraat (erica eerste kwart 16e eeuw): rood aardewerk,
aan de binnenzijde en bij de grapen en kamerpotten gedeeltelijk ook aan de buiten
kant bedekt met loodglazuur.
meer en meer toe op de productie
van vensterglas voor burgerlijke
woningen èn van drinkglazen. Op
die manier ontstaat vanaf om
streeks 1350 een massa-productie
van levendig groen reliëfglas, het
Waldglas, waarvan de vorm vaak
tot een zeer ver verleden terug
gaat. Het in ons land gebruikte
waldglas is voor een groot deel af
komstig van de glashutten in Hes
sen in West-Duitsland.2 De maige-
leins van de Penstraat, een soort
lage drinkbekertjes (Afb. 1.2-4),
zijn typische vertegenwoordigers
van het Waldglas. Dergelijke gla
zen komen vooral voor in de vijf
tiende eeuw.3 Er zijn ook nog
exemplaren bekend van omstreeks
1533, maar rond 1550 is dit type
drinkglas niet meer in gebruik.4 Uit
die data blijkt, dat het materiaal
van de Penstraat afkomstig moet
zijn uit een periode, die globaal tus
sen 1350 en 1540 ligt.
Gelukkig maken de andere vondst
en uit de Penstraat een veel nauw
keuriger datering mogelijk. Een be
langrijke rol daarbij speelt een gla
zen stapelbekertje (Afb. 1.6). Der
gelijke stapelbekertjes werden ook
uitgevoerd in tin, zilver en steen
goed en waren erg populair in de
periode van circa 1500 tot 1565.5
Tussen het glas bevond zich ook
het randfragment van een 8-
kantige beker (Afb. 1.10). Uit an
dere opgravingen zijn tal van ver
gelijkbare bekertjes bekend, die
qua ouderdom dateren van vóór
1300 tot na 1500.6 Gedurende dat
tijdvak van twee eeuwen was ook
het drinkglas met het wafelvormige
ruitpatroon en de hoge ziel (Afb.
1.7) in gebruik.7 Uit Bergen op
Zoom is deze laatste drinkbeker be
kend van ondermeer een afvalkel-
dertje onder de huizen Draeck en
Scherminckel aan de Lievevrou
westraat.8
Maar het meest merkwaardige glas
is wel het noppenbekkertje, dat
van een oortje is voorzien (Afb.
1.1). Vergelijkbare groenglazen
handvaten zijn bekend van een En
gelse glasblazerswerkplaats in Staf
fordshire, daterende uit de zestien
de eeuw: "A dozen handles, more
of less fragmentary, seem to indi
cate that the form to which they be
longed may have a speciality of this
site". Het bijbehorende bekertje is
daar echter onbekend.9 Uit ons
land is zo'n handvat wèl bekend
van een gladwandig stapelbeker
tje.10 Wat ook bekend is, is een
identiek noppenbekertje, maar dan
zonder oor.11
Kamerpotten
Naast de maigelein en het stapel
bekertje zorgen ook de grote hoe
veelheid kamer- of pispotten voor
een redelijk betrouwbare datering
van de vondsten van de Penstraat.
In de veertiende eeuw is de pispot
min of meer gedrongen van vorm,
maar in de vijftiende en het begin
van de zestiende eeuw is de
nachtspiegel meer buidelvormig.
De buik is dan weliswaar nog
steeds wat gedrongen, maar gaat
naar boven toe over in een hoge,
licht ingesnoerde hals, eindigend in
een wijd uitlopende mondrand
(Afb. 2.42-48).
Deze hoge kamerpotten rusten vrij
wel steeds op de rand van de naar
binnen gedeukte bodem. Vaak zijn
dit soort kamerpotten versierd met
gebogen lijntjes in witbakkende
klei.12 Vooral in Brabant en Zee
land is die versieringswijze erg po
pulair geweest. Omstreeks 1600
gaat men tinnen kamerpotten van
een standring voorzien, de pot
wordt wat lager en de rand vlak
ker.13 Dezelfde ontwikkeling valt
ook bij de aardewerk kamerpot
waar te nemen.14 In Bergen op
Zoom en omgeving verschijnt de
aardewerk kamerpot kort voor
1530 in de nieuwe uitvoering: de
hoge hals verdwijnt en de afgevlak
te mondrand volgt vrijwel direct op
de lage schouder. De nieuwe ka
merpotten staan niet meer op de
gedeukte bodem, maar zijn - even
als hun tinnen collega's - van een
standring voorzien.15 In zestiende-
eeuwse afvalputten komen beide
vormen vaak naast elkaar voor.16
Omdat tussen de vele kamerpotten
van de Penstraat de jongere vorm
volledig ontbreekt, kunnen we
aannemen, dat al het daar gevon
den materiaal van vóór 1530 da
teert.17
Hoewel de buidelvormige kamer
pot omstreeks 1530 in onbruik
raakt, blijft de traditionele versie
ring met de gebogen sliblijntjes ook
na het midden van de zestiende
eeuw nog in zwang.18
Bakpannen
Bij de koekepannen of bakpannen
uit de Penstraat kunnen we naar
het randprofiel twee verschillende
typen onderscheiden. Namelijk: de
algemeen bekende vorm, waarbij
alleen het bovenste deel van de
opstaande rand verdikt is (Afb.
1.20-22) en daarnaast de bakpan,
waarvan de zijwand naar buiten en
geheel naar onderen lijkt te zijn
toegevouwen (Afb. 1.23). Dit
laatste type is buiten Bergen op
Zoom ondermeer bekend uit
Spangen in Zuid-Holland (vermoe
delijk zestiende eeuws) en uit Me-
chelen (einde vijftiende, begin
zestiende eeuw).19 In Bergen op
Zoom werd dit soort bakpan eerder
gevonden tussen pottenbakkersaf-
val van Oud-Borgvliet van om
streeks 1500, terwijl huishoudelijk
afval tal van voorbeelden oplever
de uit de Minderbroederstraat (cir
ca 1550-1575), de Potterstraat
(circa 1500-1525) en de Lieve
vrouwestraat.20
Steelpannetjes
De steelpannetjes van de Penstraat
lijken wat ouder te zijn, want uit
Utrecht zijn vergelijkbare exempla
ren bekend, die daar kort na 1400
moeten zijn gemaakt.21 Daar staat
weer tegenover, dat uit Antwerpen
zo'n steelpannetje bekend is, dat
uit de eerste helft van de zestiende
eeuw dateert.22
Ouderdom van de vondsten
Uit de combinatie van maigelein,
stapelbekertje, de buidelvormige
kamerpot en de bakpan met de
omgeslagen rand, is vast te komen
staan, dat het materiaal van de
Penstraat dateert van omstreeks
het eerste kwart van de zestiende
eeuw. Mogelijk is het zelfs nog iets
ouder.
De steengoedkruiken (Afb. 1.12-
14), de uit het Duitse Siegburg af
komstige drinkbekertjes- en -
schaaltjes (Afb. 1.15-18), de gra
pen met de merkwaardige schuin
omlaag gebogen mondrand (Afb.
2.50-51) en de schalen (Afb. 1.36-
38 en 2.39-40) bevestigen deze
datering. Het grijze, reducerend
gebakken aardewerk (Afb. 1.31-
34) suggereert een hogere ouder
dom. Maar het is niet zeker of die
scherven uit dezelfde sleuf af
komstig zijn. Een wat merkwaardi
ge vondst is het roodbruine on
geglazuurde hals/schouder-frag-
ment, dat onder nummer 1.30 is
afgebeeld. Een vergelijkbaar voor
werp is mij niet bekend.
Groen geglazuurde albarello's
Tussen het verzamelde materiaal
uit de Penstraat bevonden zich de
fragmenten van een albarello (Afb.
1.29). Een albarello is een min of
meer cylindervormige vaas, vaak
enigszins getailleerd, die apothe
kers als voorraadpot gebruikten.
De albarello is oosters van origine
en is terug te leiden tot het twaalfde
eeuwse Iran. Vanaf omstreeks
1400 worden ook in Spanje en Ita
lië veelkleurige, vaak zeer fraai be
schilderde albarello's geprodu
ceerd. Via Venetiaanse koopvaar
dijschepen kwamen ze ook in
Groot-Brittannië, België en in Ne
derland terecht.23 Zo raakte de al
barello omstreeks 1500 ook in ons
land helemaal ingeburgerd. Er was
evenwel één moeilijkheid: de
plaatselijke pottenbakkers waren
niet op de hoogte van de majolica-
techniek op basis waarvan de zui
derlingen hun producten zo fraai
konden beschilderen. Zo waren de
apothekers hier aangewezen op de
kostbare Spaanse en Italiaanse
producten. Het spreekt vanzelf,
dat de apothekers - zeker de min
der draagkrachtigen onder hen - al
snel naar een aanvaardbaar alter
natief moeten hebben gezocht.
De roodbruine producten van de
plaatselijke potmakers zouden in
die behoefte hebben kunnen voor
zien, maar kwamen blijkbaar toch
niet in aanmerking. Op een enkel
exemplaar na, zijn geen roodbrui
ne albarello's bekend.24 Blijkbaar
paste een ordinaire roodbruine pot
niet in het interieur van de laat
middeleeuwse apotheker. Zo moet
men uiteindelijk een acceptabel
compromis hebben gevonden in
de groen geglazuurde apothe
kerspot. De groene albarello's zijn
vervaardigd uit roodbakkende klei
en zijn vervolgens eerst bedekt met
een laagje witbakkende klei (engo-
be) en daarna met een sterk groen-
kleurend loodglazuur.
In Bergen op Zoom zijn al eerder
groengeglazuurde albarello's ge
vonden. Behalve het exemplaar uit
de Penstraat is er ook één bekend
van onder het stadhuis, eveneens
daterend uit het begin van de
zestiende eeuw.25 Bovendien is
een groengeglazuurde albarello te
voorschijn gekomen bij de restau
ratie van het Markiezenhof. Con
text en dus ook informatie over de
ouderdom ontbreken helaas. Voor
ons land is een dergelijke apothe
kerspot ook bekend uit Delft, date
rend uit de periode 1469-1572.26
Maar ook in het buitenland zijn ze
gevonden, bijvoorbeeld in Enge
land, waar ze wat meer aandacht
kregen. Daar zijn ondermeer een
achttal exemplaren bekend van
opgravingen in Londen, Bristol,
Southampton en Wigtownshire.
Maar ook voor de Engelse vondst
en geldt, dat tot op heden vrijwel
niets bekend is over herkomst en
ouderdom van de groen gegla
zuurde albarello's.27 Zowel in En
geland als in ons land moeten
plaatselijke pottenbakkers in staat
zijn geweest deze groen geglazuur
de albarello's te produceren. Is er
sprake van een gemeenschappelijk
modeverschijnsel of van een ge
meenschappelijke plaats van her
komst? Zo werd er in verschillende
landen rondom de Middellandse
Zee groengekleurd aardewerk voor
de expert vervaardigd.28 Ongetwij
feld heeft dat materiaal ook onze
streken bereikt. Misschien moeten
we de plaats van herkomst van de
groen geglazuurde albarello's wat
minder zuidelijk zoeken. Uit de
tweede helft van de zestiende
eeuw is zowel in Engeland als in
ons land nogal wat groen gegla
zuurde ceramiek bekend uit het
Franse Beauvais. Ook de albarello
maakte deel uit van het productie
assortiment van de pottenbakkers
van Beauvais.29
Hopelijk kunnen de vondsten uit
Bergen op Zoom een zinvolle bij
drage leveren aan de discussie
over deze merkwaardige groep
apothekerspotten
Reconstructie van de hoek
Penstraat-Potterstraat-Grote
Markt
De vondst van de bijna 500 jaar
oude gebruiksvoorwerpen langs de
Penstraat vormde een leuke aan
leiding om eens te achterhalen hoe
de noordzijde van de Penstraat er
oorspronkelijk moet hebben uitge
zien. Om die reconstructie te kun
nen maken moet in eerste instantie
worden gekeken naar de huizen
De Waterschans nr. 3 1987
Afb. 2.
De Waterschans nr. 3 1987
