44
45
grole markt
De Waterschans nr. 3 1987
t
•a
Afb. 3.
Vermoedelijk situatie Penstraat-Potterstraat-Grote Markt omstreeks 1400: St.-
Geertruid (a). Valkenborg (b). Zwarte Leeuw (c). Rode Leeuw (d). Paternoster (e),
Oude Handboog (f). Vleeshuis (g). stal achter het vleeshuis (h). stal van de Oude
Handboog (i) turfhuis van Valkenborg (j), het huis de Ekster (q).
De genoemde huisnamen dateren overigens veelal van na 1400.
aan de westzijde van de Grote
Markt, omdat de geschiedenis
daarvan onlosmakelijk met die van
de Penstraat is verbonden.30
Het Vleeshuis
Op de hoek van de Penstraat en de
Grote Markt stond vroeger de
Vleeshal (Grote Markt 23). Het is
nu misschien een wat onooglijk ge
bouw. maar het behoort tot de
oudste huizen van de stad en de
circa 80 cm dikke muren zijn on
getwijfeld van een respectabele ou
derdom.31 De oudste gegevens
over het Vleeshuis dateren al uit
1324, ook de Penstraat bestaat
dan reeds.32 In de veertiende eeuw
was het Vleeshuis nog van een rie
ten dak voorzien, dat veranderde
in 1453, toen een ingrijpende ver
bouwing plaatsvond.33 Het Vlees
huis was eigendom van de heer
van Bergen op Zoom, die het ge
bouw aan de slagers ter beschik
king stelde. Zij waren verplicht het
door hen geslachte vlees in deze
hal aan het publiek te koop aan te
bieden. Zo'n dertig slagers hadden
daar een standplaats. Zij konden
een standplaats in het Vleeshuis in
eigendom verwerven, maar bleven
een voet- of staangeld aan de heer
verschuldigd.34 Veel slagers woon
den uiteraard in de direkte omge
ving van het Vleeshuis en het
spreekt vanzef, dat ook de omlig
gende bebouwing in veel gevallen
aan die functie ondergeschikt was.
Zo stonden er langs de Penstraat
diverse stallen, maar daarover
straks meer. De naam Penstraat is
afgeleid van Pens-straat, ook een
verwijzing naar het slagersbedrijf.
De Oude Handboog; oudste
herberg van Bergen op Zoom
Naast het Vleeshuis stond het huis
De Oude Handboog, de oudste
herberg van Bergen op Zoom
(Grote Markt 24). In een oorkonde
uit mei 1324 beloven Halsteen
Marcelijs sone en zijn echtgenote
Lizebeth Ghenen. dat zij hun "wo-
ninghe te Berghen an den Zoem,
ligghende tusschen Ghertrud Bou-
dijns en den Vleijshuse en den
straeteken achter dat Vleijshuus"
altijd als herberg beschikbaar zullen
houden voor Willem, graaf van
Holland, Henegouwen en Zee
land, heer van Friesland, voor zijn
vrouw en voor zijn nakomelingen.
Er wordt stallingsgelegenheid ge
boden voor dertig paarden; voor
de stal worden hooi. stro en kaar
sen beschikbaar gesteld, er zal wor
den gezorgd voor brandstof, pot
ten en ketels in de keuken, voor ta
fellaken (s), (hand)doeken, nappen
en cannen zoals dat in een herberg
hoort en tenslotte wordt zorggedra
gen voor dertig bedden, "gestof-
fiert met slaeplaken en deken".35
Het grondgebied van de "Oude
hantboghe", zoals het huis in 1473
wordt genoemd, loopt blijkbaar
vanaf de Grote Markt om het
vleeshuis heen naar de Penstraat.36
Aan de Penstraat stond dan de stal
van de Oude Handboog, want in
1422 vermeldt men "streckende
met eenen stalle achter an het
straetken boven den vleeshuijse".37
De zuidelijke begrenzing van de
Oude Handboog wordt niet alleen
gevormd door het Vleeshuis en
de Penstraat, maar ook door een
eigendom van ene Heinric de
Rittaer in 1450, vermoedelijk het
zelfde perceel als "de stal van 't
Lam", waarvan in 1498 sprake
is.38 Het huis Het Lam stond overi
gens aan de andere kant van de
straat (Grote Markt 17). Blijkbaar
stond er dus ook nog een stal tus
sen het Vleeshuis en de stal van
de Oude Handboog. Daarmee
hebben we de eerste bebouwing
langs de Penstraat ontrafeld.
In het huis De Oude Handboog
blijkt 200 jaar na de oudste vermel
ding nog steeds een horecabedrijf
te worden uitgeoefend. In 1524 is
ene Geert de Prinche waard in dat
etablissement, hij is tevens keur
meester van haring!39 In zijn zaak
wordt ondermeer Engels bier ge
tapt, want in 1525 is hij schipper
Joris Peeters 3 pond en 4 schellin
gen groten Vlaams verschuldigd
voor de levering daarvan.40
De slagers uit het aangrenzende
Vleeshuis en ook veeverkopers
zullen ongetwijfeld steeds voor een
belangrijk deel de klandizie van De
Oude Handboog hebben ge
vormd. In 1536 stond Job Mi-
cheils, die dan de waard is van de
Oude Handboog, borg voor de be
taling door vleeshouwer Leenaert
Janss voor de levering van vette
ossen
41
Paternoster, Eik of Bijl
Naast de Oude Handboog stond
het huis Paternoster (Grote Markt
25, linkerdeel). Tot circa 1403 is
dit pand eigendom van een "vleijs-
houver", daarna is Herman Wil-
lems Wisselaar de eigenaar.42 De
naam Paternoster komt voor in
1427 wanneer Herman zijn eigen
dom verkoopt.43 In 1441 blijkt de
naam van het huis te zijn gewijzigd,
het huis dat timmerman Cornelis
Hughesone dan op die plaats
koopt, wordt "d'Eyke" genoemd.44
Cornelis zou zijn beroep geen eer
aan doen, als hij niet aan het bou
wen of verbouwen ging. Hij breidt
daartoe zijn bezit uit met het turf
huis en het bijbehorende erf, dat
achter zijn huis is gelegen. Als
oostelijke begrenzing wordt ook de
huis van zijn buurman, de Oude
Handboog, genoemd en als zuide
lijke begrenzing een straat.45 Daar
mee loopt ook het huis Paternoster
door tot aan de Penstraat en daar
mee hebben we het volgende pand
De Waterschans nr. 3 1987
langs de Penstraat gevonden: een
turfhuis. Willem krijgt toestemming
om zijn nieuw verworven perceel
te bebouwen.
In 1473 blijkt zijn huis aan de Grote
Markt alweer van naam te zijn ver
anderd, het het dan "Bijlken" en
wat eens het turfhuis aan de
Penstraat was, gaat na verbouwing
tot woonhuis de naam Klein Bijltje
dragen.46 De nieuwe naam lijkt
met zorg te zijn gekozen: de bijl
was immers een onmisbaar attri
buut voor zowel de timmerlieden
als de slagers.
Sedert de achttiende eeuw vormt
de Paternoster tesamen met het
volgende pand aan de Grote
Markt, de Rode Leeuw, één ge
heel. De huidige voorgevel van dit
pand, waar nu een Grieks restau
rant is gevestigd, dateert overigens
uit het begin van deze eeuw.
De Rode Leeuw of Leeuw, bron
van verwarring
Het volgende pand langs de Grote
Markt was de Rode Leeuw (Grote
Markt 25, rechter deel). De oudste
vermelding van de naam van dit
huis ("Roeden Leeue") dateert uit
1433.47 Tien jaar later wordt het
huis de Rode Leeuw verkocht aan
Adriaen van den Weele. Adriaen
was reeds eigenaar van het pand
ten noorden van de Rode Leeuw
en bezat ook een kamerwoning ten
westen daarvan.48 Nog in hetzelfde
jaar verkoopt hij zijn eigendom
men. De Rode Leeuw en de daar
achter gelegen kamer worden ei
gendom van Alsteen Zack.49 Als-
teen speelt met zijn broer Heinrick
de Rode een belangrijke rol rond
om de Bergse jaarmarkten, regel
matig staan zij borg voor zakelijke
transacties.49 Alsteen verkoopt in
1446 de kamer achter de Rode
Leeuw aan Willem Janss, die hem
op zijn beurt doorverkoopt aan
Mercelis Pieterss.50 Mercelis is dan
eigenaar van het aangrenzende
pand de Zwarte Leeuw. Sedert
dien vormt de Zwarte Leeuw niet
alleen de noordelijke, maar ook de
westelijke begrenzing van de Rode
Leeuw. Op 21 februari 1516
woont er ene Heilzoete Jansdoch
ter in de Rode Leeuw, zij is "appel-
vercoopster" van beroep.51
De geschiedenis van de Rode
Leeuw stond geheel los van de
ontwikkelingen van de bebouwing
langs de Penstraat. Zoals is opge
merkt, heeft men het huis de Rode
Leeuw nadien bij de Paternoster
gevoegd en vormt daarmee sedert
de achttiende eeuw één pand.
Het huis de Rode Leeuw wordt
ook wel "Leeuwke" genoemd,
waardoor verwarring met de aan
grenzende Zwarte Leeuw niet uit
gesloten moet worden geacht. Te
denken valt daarbij aan bijvoor
beeld de vermelding van Heilzoe
te, die omstreeks 1510 de Zwarte
Leeuw bewoont!
Zwarte Leeuw, Kleine Valk en
tenslotte Roskam
Naast de Rode Leeuw en sedert de
vijftiende eeuw ook daarachter, ligt
de Zwarte Leeuw (Grote Markt 27,
linker deel). Deze tenaamstelling
komt voor het eerst voor in
1434.52 Bij de eigenaren van de
Zwarte Leeuw komen we vaak de
zelfde personen tegen als bij de Ro
de Leeuw, zoals Ewout Boudens,
Adriaen van der Weele, Alsteen
Zack en Michiel Alsteen Saxs. In
1509 is de Zwarte Leeuw nog een
op zichzelf staand pand. Het wordt
dan door Yde Hermansdochter
van Haarlem namens haar echtge
noot meester Jacobs Scaep, bar
bier van beroep, verkocht aan de
Antwerpse lakenkoopman Dierick
Sporckmans alias van Moers.53
Dierick bezit ook het aangrenzende
pand Valkenborg. Hij wijzigt de
naam Valkenborg in Grote Valk,
de Zwarte Leeuw wordt dan de
Kleine Valk.54 Dierick bewoont de
Rode Leeuw niet zelf. In 1515
blijkt hij te zijn overleden, dan is
het huis verhuurd aan Heilzoete,
weduwe van Jacob Lens. U ont
moette Heilzoete reeds als "appel-
vercoopster" in de Rode Leeuw.
Zij blijkt dan ook in noten te hande
len: Zowel in 1510 als in 1515 is zij
een bedrag verschuldigd aan resp.
Lambrecht Lintermans en Jan Bar-
telen, beiden uit Sint-Truiden, we
gens levering van noten.
Wanneer de eigenaar van het huis
Valkenborg het toepasselijker vindt
om een achterhuis op de hoek van
de Pen- en Potterstraat Kleine Valk
te noemen, moet voor het huis de
Zwarte Leeuw een nieuwe naam
worden gevonden. In 1951 koopt
Cornelis Cornelis Roscam junior
de Zwarte Leeuw.56 De naam Klei
ne Valk wordt dan - ter voorko
ming van misverstanden - gewij
zigd in: de Roskam.57 In 1699 heet
het huis nog steeds de Roskam.58
In 1849 worden de Zwarte Leeuw
en Valkenborg afgebroken en ver
rijst ter plaatse het huidige monu
mentale pand de Grote Valk.59
De geschiedenis van de Zwarte
Leeuw houdt geen verband met de
ontwikkeling van de Penstraat.
Valkenborg of Grote Valk
Het volgende huis langs de Grote
Markt, het huis Valkenborg (Grote
Markt 26, rechter deel) is wel van
groot belang geweest voor de ge
schiedenis van de Penstraat. De
naam Valkenborg komt reeds om
streeks 1400 voor, de bij het huis
behorende grond strekt zich dan
westwaarts naar achteren uit tot
aan de Potterstraat toe en loopt
zuidwaarts tot de stal bij de Oude
Handboog èn de Penstraat.60 Naar
Afb. 4.
Vermoedelijke situatie Penstraat-Potterstraat-Grote Markt omstreeks 1500: St.-
Geertruid (a). Valkenborg (b). Zwarte Leeuw (c). Rode Leeuw (d). Paternoster (e).
Oude Handboog (f). Vleeshuis (g). stal achter het vleeshuis (h). stal van de Oude
Handboog (i). Klein Bijltje (j). Klein Ossenhoofd (k). stal bij Valkenborg (I). de plaats
waar de bodemvondsten werden verzameld, (p). het huis de Ekster (q).