44 45 grole markt De Waterschans nr. 3 1987 t •a Afb. 3. Vermoedelijk situatie Penstraat-Potterstraat-Grote Markt omstreeks 1400: St.- Geertruid (a). Valkenborg (b). Zwarte Leeuw (c). Rode Leeuw (d). Paternoster (e), Oude Handboog (f). Vleeshuis (g). stal achter het vleeshuis (h). stal van de Oude Handboog (i) turfhuis van Valkenborg (j), het huis de Ekster (q). De genoemde huisnamen dateren overigens veelal van na 1400. aan de westzijde van de Grote Markt, omdat de geschiedenis daarvan onlosmakelijk met die van de Penstraat is verbonden.30 Het Vleeshuis Op de hoek van de Penstraat en de Grote Markt stond vroeger de Vleeshal (Grote Markt 23). Het is nu misschien een wat onooglijk ge bouw. maar het behoort tot de oudste huizen van de stad en de circa 80 cm dikke muren zijn on getwijfeld van een respectabele ou derdom.31 De oudste gegevens over het Vleeshuis dateren al uit 1324, ook de Penstraat bestaat dan reeds.32 In de veertiende eeuw was het Vleeshuis nog van een rie ten dak voorzien, dat veranderde in 1453, toen een ingrijpende ver bouwing plaatsvond.33 Het Vlees huis was eigendom van de heer van Bergen op Zoom, die het ge bouw aan de slagers ter beschik king stelde. Zij waren verplicht het door hen geslachte vlees in deze hal aan het publiek te koop aan te bieden. Zo'n dertig slagers hadden daar een standplaats. Zij konden een standplaats in het Vleeshuis in eigendom verwerven, maar bleven een voet- of staangeld aan de heer verschuldigd.34 Veel slagers woon den uiteraard in de direkte omge ving van het Vleeshuis en het spreekt vanzef, dat ook de omlig gende bebouwing in veel gevallen aan die functie ondergeschikt was. Zo stonden er langs de Penstraat diverse stallen, maar daarover straks meer. De naam Penstraat is afgeleid van Pens-straat, ook een verwijzing naar het slagersbedrijf. De Oude Handboog; oudste herberg van Bergen op Zoom Naast het Vleeshuis stond het huis De Oude Handboog, de oudste herberg van Bergen op Zoom (Grote Markt 24). In een oorkonde uit mei 1324 beloven Halsteen Marcelijs sone en zijn echtgenote Lizebeth Ghenen. dat zij hun "wo- ninghe te Berghen an den Zoem, ligghende tusschen Ghertrud Bou- dijns en den Vleijshuse en den straeteken achter dat Vleijshuus" altijd als herberg beschikbaar zullen houden voor Willem, graaf van Holland, Henegouwen en Zee land, heer van Friesland, voor zijn vrouw en voor zijn nakomelingen. Er wordt stallingsgelegenheid ge boden voor dertig paarden; voor de stal worden hooi. stro en kaar sen beschikbaar gesteld, er zal wor den gezorgd voor brandstof, pot ten en ketels in de keuken, voor ta fellaken (s), (hand)doeken, nappen en cannen zoals dat in een herberg hoort en tenslotte wordt zorggedra gen voor dertig bedden, "gestof- fiert met slaeplaken en deken".35 Het grondgebied van de "Oude hantboghe", zoals het huis in 1473 wordt genoemd, loopt blijkbaar vanaf de Grote Markt om het vleeshuis heen naar de Penstraat.36 Aan de Penstraat stond dan de stal van de Oude Handboog, want in 1422 vermeldt men "streckende met eenen stalle achter an het straetken boven den vleeshuijse".37 De zuidelijke begrenzing van de Oude Handboog wordt niet alleen gevormd door het Vleeshuis en de Penstraat, maar ook door een eigendom van ene Heinric de Rittaer in 1450, vermoedelijk het zelfde perceel als "de stal van 't Lam", waarvan in 1498 sprake is.38 Het huis Het Lam stond overi gens aan de andere kant van de straat (Grote Markt 17). Blijkbaar stond er dus ook nog een stal tus sen het Vleeshuis en de stal van de Oude Handboog. Daarmee hebben we de eerste bebouwing langs de Penstraat ontrafeld. In het huis De Oude Handboog blijkt 200 jaar na de oudste vermel ding nog steeds een horecabedrijf te worden uitgeoefend. In 1524 is ene Geert de Prinche waard in dat etablissement, hij is tevens keur meester van haring!39 In zijn zaak wordt ondermeer Engels bier ge tapt, want in 1525 is hij schipper Joris Peeters 3 pond en 4 schellin gen groten Vlaams verschuldigd voor de levering daarvan.40 De slagers uit het aangrenzende Vleeshuis en ook veeverkopers zullen ongetwijfeld steeds voor een belangrijk deel de klandizie van De Oude Handboog hebben ge vormd. In 1536 stond Job Mi- cheils, die dan de waard is van de Oude Handboog, borg voor de be taling door vleeshouwer Leenaert Janss voor de levering van vette ossen 41 Paternoster, Eik of Bijl Naast de Oude Handboog stond het huis Paternoster (Grote Markt 25, linkerdeel). Tot circa 1403 is dit pand eigendom van een "vleijs- houver", daarna is Herman Wil- lems Wisselaar de eigenaar.42 De naam Paternoster komt voor in 1427 wanneer Herman zijn eigen dom verkoopt.43 In 1441 blijkt de naam van het huis te zijn gewijzigd, het huis dat timmerman Cornelis Hughesone dan op die plaats koopt, wordt "d'Eyke" genoemd.44 Cornelis zou zijn beroep geen eer aan doen, als hij niet aan het bou wen of verbouwen ging. Hij breidt daartoe zijn bezit uit met het turf huis en het bijbehorende erf, dat achter zijn huis is gelegen. Als oostelijke begrenzing wordt ook de huis van zijn buurman, de Oude Handboog, genoemd en als zuide lijke begrenzing een straat.45 Daar mee loopt ook het huis Paternoster door tot aan de Penstraat en daar mee hebben we het volgende pand De Waterschans nr. 3 1987 langs de Penstraat gevonden: een turfhuis. Willem krijgt toestemming om zijn nieuw verworven perceel te bebouwen. In 1473 blijkt zijn huis aan de Grote Markt alweer van naam te zijn ver anderd, het het dan "Bijlken" en wat eens het turfhuis aan de Penstraat was, gaat na verbouwing tot woonhuis de naam Klein Bijltje dragen.46 De nieuwe naam lijkt met zorg te zijn gekozen: de bijl was immers een onmisbaar attri buut voor zowel de timmerlieden als de slagers. Sedert de achttiende eeuw vormt de Paternoster tesamen met het volgende pand aan de Grote Markt, de Rode Leeuw, één ge heel. De huidige voorgevel van dit pand, waar nu een Grieks restau rant is gevestigd, dateert overigens uit het begin van deze eeuw. De Rode Leeuw of Leeuw, bron van verwarring Het volgende pand langs de Grote Markt was de Rode Leeuw (Grote Markt 25, rechter deel). De oudste vermelding van de naam van dit huis ("Roeden Leeue") dateert uit 1433.47 Tien jaar later wordt het huis de Rode Leeuw verkocht aan Adriaen van den Weele. Adriaen was reeds eigenaar van het pand ten noorden van de Rode Leeuw en bezat ook een kamerwoning ten westen daarvan.48 Nog in hetzelfde jaar verkoopt hij zijn eigendom men. De Rode Leeuw en de daar achter gelegen kamer worden ei gendom van Alsteen Zack.49 Als- teen speelt met zijn broer Heinrick de Rode een belangrijke rol rond om de Bergse jaarmarkten, regel matig staan zij borg voor zakelijke transacties.49 Alsteen verkoopt in 1446 de kamer achter de Rode Leeuw aan Willem Janss, die hem op zijn beurt doorverkoopt aan Mercelis Pieterss.50 Mercelis is dan eigenaar van het aangrenzende pand de Zwarte Leeuw. Sedert dien vormt de Zwarte Leeuw niet alleen de noordelijke, maar ook de westelijke begrenzing van de Rode Leeuw. Op 21 februari 1516 woont er ene Heilzoete Jansdoch ter in de Rode Leeuw, zij is "appel- vercoopster" van beroep.51 De geschiedenis van de Rode Leeuw stond geheel los van de ontwikkelingen van de bebouwing langs de Penstraat. Zoals is opge merkt, heeft men het huis de Rode Leeuw nadien bij de Paternoster gevoegd en vormt daarmee sedert de achttiende eeuw één pand. Het huis de Rode Leeuw wordt ook wel "Leeuwke" genoemd, waardoor verwarring met de aan grenzende Zwarte Leeuw niet uit gesloten moet worden geacht. Te denken valt daarbij aan bijvoor beeld de vermelding van Heilzoe te, die omstreeks 1510 de Zwarte Leeuw bewoont! Zwarte Leeuw, Kleine Valk en tenslotte Roskam Naast de Rode Leeuw en sedert de vijftiende eeuw ook daarachter, ligt de Zwarte Leeuw (Grote Markt 27, linker deel). Deze tenaamstelling komt voor het eerst voor in 1434.52 Bij de eigenaren van de Zwarte Leeuw komen we vaak de zelfde personen tegen als bij de Ro de Leeuw, zoals Ewout Boudens, Adriaen van der Weele, Alsteen Zack en Michiel Alsteen Saxs. In 1509 is de Zwarte Leeuw nog een op zichzelf staand pand. Het wordt dan door Yde Hermansdochter van Haarlem namens haar echtge noot meester Jacobs Scaep, bar bier van beroep, verkocht aan de Antwerpse lakenkoopman Dierick Sporckmans alias van Moers.53 Dierick bezit ook het aangrenzende pand Valkenborg. Hij wijzigt de naam Valkenborg in Grote Valk, de Zwarte Leeuw wordt dan de Kleine Valk.54 Dierick bewoont de Rode Leeuw niet zelf. In 1515 blijkt hij te zijn overleden, dan is het huis verhuurd aan Heilzoete, weduwe van Jacob Lens. U ont moette Heilzoete reeds als "appel- vercoopster" in de Rode Leeuw. Zij blijkt dan ook in noten te hande len: Zowel in 1510 als in 1515 is zij een bedrag verschuldigd aan resp. Lambrecht Lintermans en Jan Bar- telen, beiden uit Sint-Truiden, we gens levering van noten. Wanneer de eigenaar van het huis Valkenborg het toepasselijker vindt om een achterhuis op de hoek van de Pen- en Potterstraat Kleine Valk te noemen, moet voor het huis de Zwarte Leeuw een nieuwe naam worden gevonden. In 1951 koopt Cornelis Cornelis Roscam junior de Zwarte Leeuw.56 De naam Klei ne Valk wordt dan - ter voorko ming van misverstanden - gewij zigd in: de Roskam.57 In 1699 heet het huis nog steeds de Roskam.58 In 1849 worden de Zwarte Leeuw en Valkenborg afgebroken en ver rijst ter plaatse het huidige monu mentale pand de Grote Valk.59 De geschiedenis van de Zwarte Leeuw houdt geen verband met de ontwikkeling van de Penstraat. Valkenborg of Grote Valk Het volgende huis langs de Grote Markt, het huis Valkenborg (Grote Markt 26, rechter deel) is wel van groot belang geweest voor de ge schiedenis van de Penstraat. De naam Valkenborg komt reeds om streeks 1400 voor, de bij het huis behorende grond strekt zich dan westwaarts naar achteren uit tot aan de Potterstraat toe en loopt zuidwaarts tot de stal bij de Oude Handboog èn de Penstraat.60 Naar Afb. 4. Vermoedelijke situatie Penstraat-Potterstraat-Grote Markt omstreeks 1500: St.- Geertruid (a). Valkenborg (b). Zwarte Leeuw (c). Rode Leeuw (d). Paternoster (e). Oude Handboog (f). Vleeshuis (g). stal achter het vleeshuis (h). stal van de Oude Handboog (i). Klein Bijltje (j). Klein Ossenhoofd (k). stal bij Valkenborg (I). de plaats waar de bodemvondsten werden verzameld, (p). het huis de Ekster (q).

Periodieken

De Waterschans | 1987 | | pagina 7