Cursus oud schrift
54
55
De Waterschans nr. 4 1987
Heeft de kristallen ampul die te
Vendöme werd vereerd misschien
als voorbeeld gediend voor de hier
beschreven ampullen en werden
deze door de kloosterkerk als de-
votionalia aan de bezoekende pel
grims verkocht? De attributen van
de ter plaatse vereerde heilige of
de voorwerpen waarmee een mira
kel had plaatsgevonden werden
vaak in die vorm als insigne nage
maakt. Zo kan het ook in Vendö
me zijn gebeurd.
Tinnen pelgrimsinsignes afkomstig
uit Vendöme werden in 1863 te
Parijs bij werkzaamheden aan de
Seineoevers gevonden. Een glazen
ampul is hier niet aangetroffen, hij
komt althans niet voor in de 5 de
len die over deze Seinevondsten
werden uitgegeven. Dit sluit echter
niet uit dat dergelijke ampullen niet
als pelgrimsinsignes hebben be
staan. Er zijn n.l. honderden insig
nes geweest die ons wel bekend
zijn als afgietsel op middeleeuwse
luidklokken maar als origineel in
signe nooit zijn gevonden. Deze af
beeldingen zijn het enige bewijs
van hun bestaan.
In de Vlaamse stad Ronse bevind
zich onder de kerk, die aan St.
Hermes is gewijd, een prachtige
crypte. Deze was in de middeleeu
wen de bewaarplaats van de St.
Hermes relikwiën en deze werden
vooral door veel geesteszieken be
zocht omdat deze hun bescherm
heilige was. De crypte is op één na
de grootste van België en strekt
zich niet alleen uit onder het koor
maar tevens onder het transept en
zelfs onder een deel van de zijbeu
ken en het schip van de boven
kerk. Pelgrims konden via twee
toegangen vanuit de kerk de crypte
bezoeken. In de van oorsprong
Romaanse crypte is veel archeolo
gisch materiaal te bezichtigen dat
tijdens de restauratie werd gevon
den. In een van de vele vitrines be
vond zich een zelfde ampul als de
hier behandelde. Deze ampul bezat
ook de brede manchet die bij alle 5
andere ontbreekt. Volgens de bij
gaande tekst was de ampul aange
troffen in een graf dat tijdens de
restauratie werd ontdekt. Men kan
de ampul daardoor beschouwen
als een grafgift. Hoewel het ge
bruik, om bezittingen van de dode
in het graf mee te geven, al eeu
wen in onbruik was geraakt, vond
het nog wel plaats bij pelgrims die
vaak op hun barre (voet)tocht tij
dens de thuisreis stierven. Uit een
studie die Prof. Kurt Koster heeft
gemaakt van graven waarin zich
Afb. 4.
Ampul uit Santiago de Compostela, waarin het houten stopje en de inhoud nog
aanwezig zijn, collectie L. Hopstaken, (foto J. Plompen)
een St. Jacobsschelp (Pecten
Maximus L) bevond blijkt dat dit
gebruik in geheel Europa werd toe
gepast. Ook werden buiten de St.
Jacobsschelpen ook tinnen insig
nes uit andere bedeoorden aange
troffen waaruit valt af te leiden dat
niet alleen pelgrims afkomstig uit
Santiago de Compostela met insig
nes op de kleding werden begra
ven maar dit ook gebeurde bij pel
grims afkomstig uit andere oorden.
Dit kan dus ook gebeurd zijn met
de ampul van de Heilige Traan te
Ronse. Ik ben van mening dat de
glazen ampul een kopie is van het
Heilige Traanrelikwie die te Ven
döme werd vereerd.
Devotionalia hadden vaak dezelfde
vorm als het vereerde relikwie. Zo
bestaat er b.v. een pelgrimsteken
dat de vorm heeft van de schrijn
waarin Thomas Becket te Canter
bury lag begraven. Zo zijn er legio
voorbeelden te noemen waarbij
het pelgrimsteken dezelfde vorm
heeft als de relikwie. Deze vergelij
king kan dus ook toegepast wor
den op de hier behandelde ampul.
Eén vondst van één ampul die
werd meegegeven in een graf is
uiteraard nog geen bewijs dat het
hier een pelgrimsampul uit Vendö
me betreft. Als er b.v. nog een graf
werd ontdekt met daarin niet al
leen een ampul maar tevens een
tinnen insigne uit een andere bede
vaartsplaats lijkt mij het bewijs pas
geleverd.
De Waterschans nr. 4 1987
Aantekeningen
1. Nieuwlande werd in 1242 vermeld als Terra Nova en was gelegen in de zak van Zuid-Beveland ten N-W van het huidige
Krabbendijke. Nieuwlande is in 1530 na de St. Felixvloed voorgoed verlaten.
la. Catalogus "Schatten uit de Schelde" (Bergen op Zoom, 1987) 41 nr. 170
2. Afmetingen en verblijf van de Nieuwlandse ampullen:
Collectie:
Hoogte
Buikdiameter
Halsdiameter
1. L. Hopstaken - Bergen op Zoom
28 mm
19 mm
10 mm
2. R. Hopstaken - Roosendaal
30
21
9
3. H.J.E. van Beuningen - Cothen
21
16
11
4. K. Peerdeman - Bergen op Zoom (fragment)
21
18
Hals ontbreekt
Afmetingen en verblijf van de Middelburgse ampul:
5. Centraal Zeeuws Museum Middelburg
35 mm
25 mm
10 mm
Dit exemplaar werd gevonden op het terrein van de Korte Geere door B. de Bree uit Oost-Souburg.
3. Catalogus "Schatten uit de Schelde" (Bergen op Zoom, 1987) 46 nr. 193 t/m 229.
4. B.W. Spencer e.a. Rotterdam Papers 1 A Contribution to Medical Archaeology Medival Pilgrim Badges: (Rotterdam, 1975)
138 fig. 1.
5. Voorwerpenlijst tentoonstelling "Vroomheid per dozijn" (Museum het Catharijne Convent Utrecht 1982) 1 nr. 6
Catalogus: Santiago de Compostela: 1000 Jaar Europese Bedevaart (Gent, 1985) 300 nr. 206
Dr. A.M. Koldeweg e.a. Heiligen uit de Modder (Middelburg 1987) 62 nr. 5:7.
6. Catalogus Heiligen uit de Modder (Middelburg 1987) 133 nr. 55.3.
7. Antoon Viaene Vlaamse Pelgrimtochten. Uitgegeven door de Koninklijke Gidsenbond Brugge en West Vlaanderen, 1982.
7a. Vendöme ligt 150 km boven Parijs en lag in de Middeleeuwen op de druk begane bedevaartsweg naar Compostela de
z.g. Vlaamse St. Jacobsweg. De afstand vanaf Brugge naar Vendöme was volgens de Brugse wegwijzer van 1400 berekend
op 103 mijlen, dit was ongeveer 18 dagreizen lopen voor de pelgrims.
8. Arthur Forgeais, Collection de Plombs Histories trouvé's dans la Seine, Parijs, 1862-1866.
9. Niels-Knud Liebcott, "Afstobninger af pilgrimstegn pS danske middelalderlige kirkeklokker", in Aarboger for nordisk old-
kijndighed og hostorie 1971, 195-240.
10. De stad Ronse is gelegen in de Vlaamse Ardennen ongeveer tussen Oudenaarde en Geeraardsbergen, beide ook bede-
vaardsoorden.
11. In een van de vitrines bevond zich een gietmal voor pelgrimsteken te maken van St. Cornelius. Men is er altijd van uitge
gaan dat deze heilige werd vereerd in het Duitse Corneliemunster. Een recent onderzoek van Drs. J. Koldewey toond aan
dat het echter de Vlaamse stad Ninove is geweest. Ninove is dicht bij de stad Ronse gelegen en een gietmal afkomstig uit de
crypte van Ronse bevestigd het onderzoek van Koldewey.
12. Kurt Koster: "Ausgrabungen in Scleswig. Pilgerzeichnen und Pilgermuscheln von mittelalterlichen Santiago strassen" Be
richte und Studiën 2 (1983) 119-156.
13. Hier volgen enige voorbeelden:
De Handschoenen van de Black-Prince, die ligt opgebaard in de Kathedraal te Canterburry, zijn als pelgrimsteken bekend.
De drie Hosties die te Wilsnack na een kerkbrand ongeschonden op het altaar werden aangetroffen met in het midden van
iedere hostie een druppel bloed, ook het Insigne van Wilsnack is als drie hosties uitgevoerd.
Ook bestaat er een insigne in de vorm van een zwaard waarmee Thomas Becket te Canterburry werd vermoord.
Uit Rome het laatste voorbeeld de Veronica-doek met daarop de gelaatsafdruk van Christus, ook de insignes van Rome zijn
vaak in de vorm gemaakt van de Veronica-doek.
Met deze voorbeelden wil ik alleen aantonen dat ook de ampul van de heilige Traan uit Vendöme als insigne kan hebben
bestaan.
Wegens overgrote belangstel
ling voor de cursus oud schrift die
op 5 oktober 1987 van start ging, is
besloten in januari 1988 met een
nieuwe cursus te starten voor die
genen die bij de vorige cursus niet
geplaatst konden worden.
Het gaat hier weer om een zoge
naamde beginnerscursus die de
cursist leert om archiefteksten uit
de 15e tot en met de 18e eeuw te
lezen. Wie zelf onderzoek wil doen
in de archieven naar de geschiede
nis van de eigen familie of woon
plaats, zal meestal in aanraking ko
men met archiefstukken die soms
onleesbaar lijken. In de cursus wor
den Nederlandstalige teksten be
handeld, zoals notulen, ver
koopakten en testamenten.
De cursus omvat 10 lesavonden en
wordt op maandagavond gehou
den van 19.00-21.00 uur in de
leeszaal van de Gemeentelijke Ar
chiefdienst, Blokstallen 2 Bergen
op Zoom.
De eerste lesavond gaat op 25 ja
nuari 1988 van start. Docent is C.
Vanwesenbeeck.
De kosten van deze cursus bedra
gen 70,— inclusief teksten en
syllabus.
Voor deze cursus zijn nog enkele
plaatsen beschikbaar. U kunt zich
aanmelden bij de Gemeentelijke
Archiefdienst, Blokstallen 2, 4611
WB Bergen op Zoom, tel. 01640 -
41930/41931.
