De Sint Gertrudiskerk anno 1500
18
19
L.
MP
De Waterschans nr. 2 1 988
HAN BOS
Een poging tot reconstructie
De Sint Gertrudiskerk is, in
zijn huidige gedaante, het product
van vele eeuwen. Toch zal zelfs de
meest oppervlakkige voorbijganger
een zekere eenheid bespeuren,
hoewel het moeilijk voor hem zal
zijn, deze onder woorden te bren
gen. Een nadere studie van de
bouwgeschiedenis is daarvoor no
dig. Een eerste poging daartoe
werd ondernomen door Tem-
minck Groll, waarop een nadere
beschouwing door De Kind enige
correcties aangebracht.1
De kerk die naar ontwerp van
Evert Spoorwater in de jaren 1444
tot ca. 1470 tot stand was geko
men, werd oor de beschieting van
de stad in 1747, met de daaraan
verbonden desastreuze gevolgen
voor kerk en omgeving, niet voor
het eerst grondig aangetast. Reeds
ongeveer 35 jaar nadat het project
van Spoorwater tot stand was ge
komen werd het kerkgebouw van
zijn straalkapellen beroofd door de
bouw van het zogenaamde "Nieu
we Werck", die omstreeks 1504
begonnen was.
De keuze van het jaartal 1500 voor
een reconstructie is dan ook niet
toevallig gedaan, omdat hiermee
een beeld kan worden gegeven
van de kerk, zoals deze er vermoe
delijk aan het einde van de vijftien
de eeuw heeft uitgezien. De bouw
geschiedenis en de plaats van het
gebouw in een ruimer kader zijn
reeds in bovengenoemde studies
behandeld; daarop wordt hier niet
verder ingegaan. Waar nodig voor
een goed begrip van de reconstruc
tietekeningen worden gebouwen
elders vermeld en tevens enige
nieuwe inzichten medegedeeld be
treffende de thans verdwenen on
derdelen van de Gertrudiskerk
Zelf. Van de meeste lezers kan niet
gevergd worden, dat zij bekend zijn
met de grondbeginselen en begrip
pen van de gothische bouwkunst.
Daarom volgt hierna een korte in
leiding om aan dit nadeel tegemoet
te komen.
De kerk van Spoorwater
De Gertrudiskerk van Bergen op
Zoom was ca. 1500 een met na
tuursteen beklede kruisbasiliek.
Dat wil allereerst zeggen, dat de
plattegrond van het gebouw een
kruisvorm had (afb. 1). Deze vorm
kwam tot stand, doordat de onder
delen van het gebouw, genaamd
het koor en het schip, werden
doorsneden door een dwarsschip
of transept van gelijke hoogte. De
ruimte, die ontstaat op het snijpunt
van dwarsschip en middenschip of
middenbeuk, noemt men kruising
of viering. De Gertrudiskerk was
een basiliek, dat wil zeggen voor
zien van drie beuken, waarvan de
schip van zes vakken of traveeën.
De brede schipzijbeuken waren ge
flankeerd door de nog bestaande,
rechtgesloten zijkapellen.
Doordat men de toren van het vo
rige kerkgebouw behield moest de
ze kerk er omheen gebouwd wor
den, zodat het middenschip slechts
vier traveeën kende. De buiten het
schip uitstekende dwarsbeuken,
die op de kruising of viering aan
sluiten, zijn ieder vier traveeën
lang. Het driebeukige koor telt
twee traveën, die korter waren dan
travee
sk
toren
kruising
koor
middenschip
sk
zijbeuk
rt N
zijbeuk
7Onderdelen van een gotische kerkplattegrond. Als voorbeeld is die van de
Sint Gertrudiskerk ca. 1500 genomen.
k kapel; si sacristie (afgebroken); s2 tegenwoordige sacristie;
sk straalkapel.
middelste ver boven de andere (de
zijbeuken) uitstak. In dat deel be
vonden zich vensters, waardoor
van bovenaf veel licht in het kerk
interieur kon binnenkomen. Daar
om noemt men dit gedeelte de
lichtbeuk.
In deze bijdrage zal worden ge
tracht de plattegrond en de buiten
opstand van de kerk te reconstrue
ren. De reconstructie van de bin
nenzijde en doorsneden zullen in
een volgend artikel worden gepu
bliceerd.
Het kerkgebouw van Bergen op
Zoom bestond uit een driebeukig
die van het schip. Het heeft een
koorsluiting met vijf zijden van een
achthoek als grondslag. De zijbeu
ken van het koor worden aan
weerszijden geflankeerd door
rechtgesloten kapellen die ieder
twee traveeën lang zijn. Deze koor
zijbeuken werden achter om de
koorsluiting heen verbonden door
een zogenaamde kooromgang,
waarvan de drie grootste zijden ge
opend waren op straalkapellen.
Deze hadden een plattegrond, die
uit de vijf zijden van een achthoek
bestond. De korte zijde van de
kooromgang had aan de noord-
De Waterschans nr. 2 1 988
kant een rechtgesloten kapel, ter
wijl die aan de zuidkant was af
gesloten door een muur, waarach
ter zich een vertrek met bovenver
dieping bevond, waarvan de be
stemming niet bekend is en waar
over in dit artikel meer bijzonder
heden volgen. Tegen de noordzij
de van de koorpartij is een éénbeu-
kige aanbouw geplaatst, die twee
traveeën lang is, de tegenwoordige
sacristie.
Stenen kruisribgewelven waren
over het gehele kerkgebouw aan
gebracht. Om de zijdelingse druk
(schuifkracht) van de gewelven in
het middenschip en het koor op te
vangen bracht men aan de buiten
zijde een zogenaamd schoorstelsel
aan. Door middel van het
schoorstelsel kon men zowel de
scheibogen in de onderbouw als de
muren van de daarboven gelegen
lichtbeuk steeds hoger ophalen.
Het stelsel kwam in de plaats van
de zware muren, die tevoren de
genoemde druk van de gewelven,
de kracht van de wind en het ge
wicht van de bouwdelen opvingen.
De vensters konden nu steeds gro
ter worden gemaakt, omdat deze
constructie toeliet, het muurwerk
in een "stenen geraamte" te veran
deren. Het schoorstelsel, bestond
uit luchtbogen en luchtboogstoelen
(afb. 2).
De luchtboog had de vorm van een
smalle, halve boog. Hij vormde als
het ware een brug, die over de da
ken van de zijbeuken heen en ver
binding vormde tussen de lucht-
boogstoel en de lichtbeuk. De
luchtboogstoel was eigenlijk een
opgemetselde steunbeer die ver
boven de daken van de zijbeuken
en -kapellen uitstak. Hierdoor
werd het karakter van een open
geraamte werkelijkheid en voor
iedereen zichtbaar. Het stelsel
werd ontwikkeld bij de bouw van
de zogenaamde "klassieke"
Noord-Franse kathedralen in de la
te twaalfde en vroege dertiende
eeuw.2'
Het werd in de Nederlanden inge
voerd, ofwel door rechtstreekse
kontakten ofwel door middel van
de invloed, die uitging van de
Keulse bouwschool, die vanaf
1248 de gothische Dom aldaar
realiseerde. In onze streek kwam
de gothische bouwwijze volgens de
"klassieke" Franse principes vooral
tot stand in de grote Brabantse ste
den. Daar bouwde men in de loop
hogels
scheibogen
2. Schematische doorsnede van een gotische kerk. Dit is geen afbeelding
van de Sint Gertrudisi
van de veertiende eeuw kerken die
kleiner, soberder en geringer van
hoogte waren dan de Franse voor
beelden, maar technisch gezien
hun constructie overnamen. Hier
mogen het koor van de Sint Rom-
boutskerk van Mechelen, de Lieve-
vrouwekerk van Antwerpen en de
Sint Jan te 's-Hertogenbosch ge
noemd worden. Hun bouwwijze
noemt men de Brabantse go-
thiek.3
Voor de kerken, die in de kleinere
steden van noordwestelijk Brabant
gebouwd werden, diende men
voor een nog kleinschaliger en so
berder plan te kiezen. Eén van de
bouwmeesters, die dergelijke ker
ken realiseerde, was Evert Spoor
water (werkzaam tussen 1439 en
1474). Op meerdere plaatsen,
waaronder Bergen op Zoom, was
hij met het ontwerpen van kerkge
bouwen en het leiden van de werk
zaamheden daaraan belast.
De reconstructietekeningen
1. De plattegrond
Als basis voor de plattegrondteke
ning (afb. 3) heeft gediend het
Restauratieplan 1975gewijzigd in
1981.4 Over de in de eerste de
cennia van de zestiende eeuw ver
dwenen delen van de koorpartij is
reeds eerder een reconstructieteke
ning gepubliceerd.5 De tekening
(afb. 5) is op enige onderdelen bij
gesteld.
De ruimte aan de zuidzijde van de
kooromgang, waarvan thans nog
een rest bestaat (op de plattegrond
van de huidige situatie, afb. 4, nr.
5 naast ruimte EA) blijkt door een
muur van de omgang afgescheiden
te zijn geweest. Dit is af te leiden uit
het feit, dat het basement op de
noordwesthoek van deze ruimte
een opmerkelijk verschil vertoont
ten opzichte van andere nog be
staande basementen van de pijlers
van de kooromgang. Deze base-
