De Sint Gertrudiskerk: een gebouw
en zijn functies
26
27
Ha
De Waterschans nr. 2 1988
dak van een zijkapel en van het
dak boven de noordelijke zijbeuk
van het schip. Op deze steunbeer
en op de aangrenzende muur zijn
vermoedelijk ook nog balkgaten
aangegeven van het verdwenen
dak boven deze zijbeuk.
Hieruit meen ik tevens te mogen
opmaken, dat hier zogenaamde
gesyncopeerde daken aanwezig
waren. Dat wil zeggen, dat de kap
pen van zijbeuken en de zijkapellen
met de nokken een halve travee
versprongen ten opzichte van het
midden van de travee.20 Dit dak
systeem is door Spoorwater meer
malen toegepast, onder meer aan
de kerken te Dordrecht en te Hulst.
De kappen steken boven de zijbeu
ken in een lessenaardak. Hierach
ter bevonden zich binnen de kerk
de nissen van het triforium. Te
Bergen op Zoom waren boven de
zijkapellen dakschilden aange
bracht, zodat een dak ontstond,
dat als het ware om het onderste
deel van de luchtboogstoelen was
heen gebouwd.
De breedte van de vensters in de
NOTEN
1. C.L. Temminck Groll, "De Sint Geertruidskerk te Bergen op Zoom", Bulletin uan de Kon. Ned. Oudheidkundige Bond
6/9 (1956) 23-44; R. de Kind, "De plaats van de Sint-Gertrudiskerk in het werk van Evert Spoorwater", in: C.J.A.C.
Peeters e.a., "Bijdragen tot de geschiedenis van de Sint-Gertrudiskerk", Bergen op Zoom gebouwd en beschouwd.
Alphen aan den Rijn 1987, 138-156.
2. D. Kimpel en R. Suckale, Die gotische Architektur in Frankreich 1130-1270 (München, 1985) 23-28, 38-56, 250-252,
553; L. Grodecki, Gothic Architecture (New York. 1977) 9-34.
3. M.D. Ozinga en R. Meischke, De gotische kerkelijke bouwkunst (Amsterdam, 1953) 56-81; R. Lemaire, "Bouwkunst"
in: Gids voorde kunst in België (Utrecht, 1963) 41-47; C. Peeters, De Sint Janskathedraal te 's-Hertogenbosch ('-Graven-
hage, 1985) 386-392.
4. Tekening nr. 178 in Gemeente-archief Bergen op Zoom, archief van de gemeentesecretarie 1972-1987, dossier nrs
718-722.
5. Bergen op Zoom gebouwd en beschouwd, 141, afb.nr. 118.
6. De ca. 1504 gebouwde vertrekken komen nog voor op de plattegrond, opgemaakt van de verwoeste gebouwen rond
de Paradeplaats te Bergen op Zoom, 1750. Atlas van Stolk, Rotterdam. De vertrekken zijn kort daarna afgebroken bij
de herbouw van de kerk. De toen gebouwde diaconie- en kerkeraadskamer is in 1888 vervangen door de consistoriekamer
die bij de laatste restauratie op zijn beurt is verdwenen.
7. De deuromlijstingen komen grotendeels overeen met dergelijke deuromlijstingen in de benedenhallen van het stadhuis
te Bergen op Zoom, die rond 1612 zijn verbouwd.
8. J. Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam, 1906) afl. VI, 500 Dekenaat Hulst, dwarsdoorsnede van de St.
Willebrorduskerk te Hulst; zie ook de onder voetnoot 4 genoemde dossiers.
9. J.H. van Mosselveld en W.A. van Ham, Tekeningen van Bergen op Zoom, afb. op blz. 13 en op 63, nr. 37.
10. Van Mosselveld en van Ham, Tekeningen. 34 nr. 7.
11. Van Mosselveld en Van Ham, Tekeningen. 50 nr. 24; 62, nr. 36; 84, nr. 58.
12. P.B. Offringa e.a. Restauratie Bovenkerk Kampen 1957-1972. (brochure, Kampen 1972) ongepagineerd.
13. M.D. Ozinga en R. Meischke, De gotische kerkelijke bouwkunst (Amsterdam, 1953) afb. 86.
14. P. Don (bew.) Kunstreisboek voor Nederland, deel Zuid-Holland (Weesp, 1985) 96.
15. Van Mosselveld en Van Ham,Tekeningen. 59 nr. 33.
16. Van Mosselveld en Van Ham, Tekeningen, 57 nr. 31 en 59 nr. 33.
17. Van Mosselveld en Van Ham, Tekeningen. 54 nr. 28.
18. J.H. van Mosselveld, Prenten uan Bergen op Zoom (Breda, 1967) 18.
19. Th. Haakma Wagenaar, "Bouwhistorische begeleiding" in: Restauratie vijf hervormde kerken in de Binnenstad van
Utrecht. Jaarverslag nr. 5 (1977/1978) 57.
21. Afgebeeld in Bergen op Zoom. gebouwd en beschouwd. 73. afb. 66.
22. Van Mosselveld en Van Ham, 101 nr. 75.
23. Van Mosselveld en Van Ham, Tekeningen. 34 nr. 7 en 59 nr. 33.
24. W.S. Unger en H. van der Kloot Meyburg, "De monumenten van Goes", Oudheidkundig jaarboek (1930) 43, afb. 2;
Ozinga en Meischke, Gotische kerkelijke bouwkunst, afb. 82A.
De afbeelding 1-3 en 5-10 zijn tekeningen en foto's uan de schrijver11-17 foto's uit de topografische atlas uan de Ge
meentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom.
lichtbeuk van het middenschip
komt overeen met die van de ra
men in de zijkapellen en is geschat
aan de hand van meergemelde in
terieurschilderijen. Omdat de
hoogte van de zijkapellen en de zij
beuken van het schip groter is dan
die van de zijbeuken en de zijkapel
len van het koor en de nissen van
het triforium in deze onderdelen
van het kerkgebouw even hoog
zijn, waren de vensters in het mid
denschip korter. Waarschijnlijk is
dit verschil toe te schrijven aan een
verandering in het oorspronkelijke
bouwplan.
De beëindiging van de daken aan
de Marktzijde is niet voldoende be
kend. De hier getekende situatie
(uiteraard vanaf de zijkant gezien)
vormt een interpretatie van de af
beelding op de eerdergenoemde
gravure van De Swaeff en van die
op de gouache van Hans Bol
(1587).21
Dat ook het schip een schoorstelsel
heeft gehad, is op te maken uit het
prospect van Bergen op Zoom
vanuit het zuiden, een tekening
van Abraham de Haen.22 De
vorm van de luchtboogstoelen en
luchtbogen is alleen bekend van
het meergemelde gezicht op de
Hoogstraat en van de tekening van
de verwoeste kerk, gezien van het
koor naar de toren, (zie afb. 11)
beiden door Cornelis Pronk.22 Bij
nadere vergelijking blijkt ook hier
de overeenkomst met de meerge
noemde kerk van Hulst aanzienlijk.
Te Hulst ontbreken thans de pina
kels op de luchtboogstoelen; aan
de kerken te Goes en te Dordrecht
zijn deze nog te zien.24 De lange
zijden van de luchtboogstoelen van
het schip van de Gertrudiskerk zijn
op deze reconstructietekening niet
zichtbaar; de vrijwel identieke
(maar langere) zijden van de lucht
boogstoelen aan het koor wel. Dit
is ook het geval met de luchtbogen
van het koor. Op de bovenzijde
van die luchtbogen waren, evenals
op die van het schip, ornamenten
in de vorm van omkrullend blad
werk (hogels) aangebracht.
De Waterschans nr. 2 1988
DOOR: WILLEM VAN HAM
De Grote of Sint Gertrudis
kerk, sinds 1987 in gebruik bij de
rooms-katholieke parochie, heeft
in de loop van zijn bewogen ge
schiedenis vele functies gekend. Bij
gelegenheid van de openstelling
van het gebouw voor bezichtiging
is door schrijver dezes een boekje
samengesteld, waarvan de inhoud
berust op reeds verschenen publi
caties maar waarbij ook gebruik
werd gemaakt van nog niet in arti
kelen vermeld archiefmateriaal.
Aangezien de daarin verwerkte ge
gevens voornamelijk de functies
van het kerkgebouw betreffen, zijn
ze hierna vermeld in een bijdrage
over dit, nog maar zelden bestu
deerd, onderwerp.
Niet alleen het vrome gebruik,
maar ook het stoffelijke beheer
vormt een belangrijke factor in dit
gemeenschappelijke stuk kerk- en
stadsgeschiedenis. Eigendom en
beheer wisselden: steeds bleek het
stadsbestuur, als het ware opge
volgd door de burgerlijke gemeen
te, bereid om bij de instandhou
ding van het gebouw, dat van
groot belang is voor het stedelijk
aanzien (het imago van de stad) bij
te springen. Dat gold niet slechts
tot aan de scheiding van kerk en
staat in 1798, maar opnieuw, na
dat een verregaand verval het in
1968 onmogelijk maakte, de ker
kelijke functies daarin voort te zet
ten. Sinds 12 mei 1969 is de ge
meente Bergen op Zoom eigenaar
van het na de restauratie in 1987
aan de rooms-katholieke parochie
in gebruik gegeven gebouw.
Een huis vol devoties
Een kenmerk van het middeleeuws
christendom vormde de vele ver
eringen, die zowel de persoon van
God, de sacramenten als de heili
gen betroffen. Over het middel
eeuwse parochieleven is niet zo
veel bekend. Daarbij is het merk
waardig, dat de verering van de
stadspatrones Sint Gertrudis het
minst in de bronnen vermeld lijkt.
Sprak deze zo vanzelf, dat men er
weinig uitdrukkelijk over vertelde?
In elk geval schijnt er een speciale
devotie tot deze heilige te hebben
X
W si
1Zegel van het kapittel van de Sint
Gertrudiskerk, 1539. Sint Gertrudis
onder een gotisch baldakijn, geflan
keerd door pinakels. In een nis on
der haar voeten knielt de kapittelde
ken. De oprichting van het kapittel
had gevolgen voor de inrichting van
de kerk. Het koor werd een blijven
de gebedsruimte voor de kapittel
heren.
Gemeentearchief Bergen op Zoom,
archieven raad en rekenkamer
inv.nr. 1521.
bestaan, die zich uitte in een pro
cessie of Ommegang. Daarbij trok
men langs de Sint Gertrudisstraat
(thans Bruinevisstraat) vermoede
lijk in de richting van de Sint Ger-
trudiskapel onder Borgvliet en
overschreed de stadsgracht, die in
1413 tijdelijk daartoe gedempt
werd.1
Reeds in de middeleeuwen be
schouwde men Sint Gertrudis als
de oudste landsvrouwe van de
streek; eertijds stond een aanroe
ping tot de heilige boven de kerk
deur, waarbij zij zo werd genoemd.
Nog in de zeventiende eeuw kwam
dit opschrift in goudgele letters te
voorschijn.2
Afzonderlijke studies zijn door
Slootmans gepubliceerd over de
Heilig Kruis-ommegang en over de
Mariaverering, waarnaar hier kan
worden verwezen.3 Minder aan
dacht kreeg de verering voor Sint
Antonius Abt door het stadsbe
stuur. Ter ere van deze heilige was
lange tijd een aparte kapel in het
stadhuis; ook betaalde de ma
gistraat de eredienst in de kerk en
de jaarlijkse processie op zijn feest
dag.4
Gegevens over de ter ere van an
dere heiligen aan de kerk gedane
giften bevatten de registers van het
bisdom Luik, waartoe de Bergse
parochie in de middeleeuwen be
hoorde. In 1400 telde de kerk
achttien van deze schenkingen of
benefitiën, waaronder één ter ere
van het heilige Kruis en twee ter
ere van Maria, maar merkwaardig
genoeg geen ter ere van Antonius
of Gertrudis.5 Uit een summiere
opgraving in het schip van de kerk
bleek, dat altaren hebben gestaan
tegen de zuilen van dit kerkgedeel-
te.6
De uitbreidingen van het kerkge
bouw naar plannen van Evert
Spoorwater, globaal te dateren tus
sen 1444 en 1470, gaven plaats
voor nog meer altaren. We denken
daarbij niet alleen aan de zijkapel
len van het schip, maar ook aan de
straalkapellen van het koor. Eén
daarvan was toegewijd aan Sint
Jan en Sint Margaretha, de pa
troonheiligen van Jan II van Gly-
mes en Margaretha (Blanche) van
Rouveroy-Saint-Simon, heer en
vrouwe van Bergen op Zoom. Een
aantal kardinalen te Rome verleen
de in 1473 aflaten aan iedereen,
die in de. kosten van de afwerking
van deze en andere kapellen zou
bijdragen.7 Het ligt voor de hand,
dat hier de grafkapel van de heren
van Bergen op Zoom was onder
gebracht, die niet ver van het
hoofdaltaar was gelegen.
Bij de verplaatsing naar het, vanaf
ca. 1504 gebouwde, zogenaamde
"Nieuwe Werck" werd eveneens
voor het familiegraf van de heren
een plaats vlak bij het (nieuwe)
hoofdaltaar gekozen. De nieuwe
grafkapel werd met de verering
van het Heilig Sacrament verbon
den: een teken des tijds?8
In de stadsrekening van 1518 is
sprake van het koor van Sint Anto
nius in de kerk; het stadsbestuur
neemt in 1522 maatregelen tegen
het beschadigen van het raam in
de Gertrudiskapel- of koor; in
