Parma belegert Bergen op 1588 35 Een wapenfeit beschrevenherdacht en uitgebeeld De Waterschans nr. 3 1988 yjxA\ Voor velen historisch bewusten gaat de herinnering aan 1588 schuil achter dat andere historische jaar met twee achten: 1688. Toen landde stadhouder Willem III in Engeland en werd daar tot koning uitgeroepen. Het herdenken van 1688 krijgt dit jaar, in Engeland en Nederland, de volle aandacht. Het vormt echter geen reden, om 1588 te vergeten. Het voorspel Een inneming van Bergen op Zoom zou een zogenaamd "logisch vervolg" geweest zijn van wat zich in de vorige jaren had afgespeeld. Evenals andere steden in Noord en Zuid was Bergen na de Pacificatie van Gent (eind 1576) in de macht van de Staten-Generaal gekomen. Op 9 augustus 1577 hadden de Duitse soldaten, die hier in Spaan se dienst gelegerd waren, hun be velhebber Carl Fugher gevangen genomen en hem én de stad over gegeven. Twee jaar nadien had het stadsbestuur op 21 juli 1579 een verdrag (Satisfactie) gesloten met de Staten van Zeeland. Weer twee jaar later, in juli 1581, legerde zich hier een Frans garnizoen, dat voor een omwenteling zorgde, door op 8 november de Gertrudiskerk, de kapellen en de kloosters te plunde ren en voorlopig een einde te ma ken aan de rooms-katholieke ere dienst.1 De rooms-katholieke mar kies Jan IV van Wittem had zich bij deze voor hem schokkende ge beurtenissen teruggetrokken op het kasteel van Wouw, dat hij nu aan Parma, sinds einde juni in het bezit van Breda, overgaf. Op 5 de cember 1581 deed hij een poging, in verstandhouding - zei men - met de rooms-katholieken in de stad met aan het hoofd pastoor Lan- criet, Bergen op Zoom door een nachtelijke inval aan Spanje in handen te spelen. Door waak zaamheid van het garnizoen mislukte dit. In de komende jaren werd dit garnizoen echter een last voor de burgerij. Slecht betaald sloeg het meermalen aan het mui ten en plunderde de stadskas en die van de schaars overgebleven 7. Kaart van het beleg van Bergen op Zoom, toegeschreven aan Bartholo- meus Dolendo, in Orlers en van Haestens, "Nassausche Laurencrance" (Lei den, 1610). Sommige jaartallen vormen een herkenningspunt temidden van een lange reeks van eeuwen. Voor cultuurbewuste Nederlanders uit een nog niet zo lang vervlogen tijd behoorde ook 1588 daartoe. Velen herinnerden zich zonder meer de ondergang van de "Arma da" of "Onoverwinnelijke" Vloot; anderen het begin van een nieuw staatsbestel: Noord-Nederland bleef een republiek, nadat men sinds 1581 (het afzweren of "verla ten" van koning Filips II) vergeefs een staatshoofd had gezocht. In zekere zin deelde ook Bergen op Zoom in de roem van dit beslissen de jaartal. De landvoogd en lege raanvoerder Parma had maanden tevergeefs in Vlaanderen op con tact met de Spaanse invasievloot gewacht. Deze "Armada" zou de overtocht van zijn troepen dekken als hij met deze keursoldaten naar WILLEM VAN HAM Engeland zou oversteken. De vloot werd aangevallen door de Engel sen en geraakte in een storm. Par ma zelf kon moeilijk contact met de "Armada" krijgen, want de Hollan ders blokkeerden de Vlaamse kust. Zo ging een groots plan, om de En gelsen en Nederlanders te onder werpen, geheel te niet. Parma deed alsnog een poging, om met zijn aanzienlijke leger een troostprijs in de wacht te slepen door Bergen op Zoom te verove ren. Maar ook dat werd een droe vige mislukking, die wellicht een keerpunt vormde van zijn tot dus verre zo schitterende carrière: sinds hij in 1578 Don Juan als goever- neur van de Nederlanden was op gevolgd, had hij slechts successen gekend. Parma leefde nog vier jaar, voor hij, in ongenade geval len bij de koning, in 1592 te Atrecht overleed. De Waterschans nr. 3 1988 pp zoom mitjimpt (Cem 1<pn^fTrn-fk^omjo^n IjrfiGjtfcr* ze vn^c^ent&dk Cmtnjfoerucr i'üfficvic Umdi n üa;Ve*nr<rTf.tm"ttr m tufim.'n rSetm 'wn-vAv ~>ntj l rlTiïnrr/,'. 'Dunat 'ïxti.al ,v ÜiiLnj "t fc» KpttV vrdijfttjrt föiru Dun m iv 7; Vb.imu "m /%;.vV ÏW atuhjn'r ■fur '/inyri i-p F.» '?,irfyrr,t A»l(- i&mv M X> tJOCXVrt» Or"*? burgers. Wie kon, vertrok naar Holland of Zeeland2. Aan die ellende kwam althans een einde door de komst van beter ge disciplineerde Engelse troepen. Dit was wel nodig: na Breda en Wouw was Steenbergen gevallen (juli 1582) en in september 1585 ook Antwerpen. Evenals Oostende in Vlaanderen werd Bergen op Zoom een Staats bruggehoofd in het on derworpen Brabant. De eerste Schotse militaire gouverneur was kolonel Balfour: vervolgens de ba ron van Willoughby, die in 1587 opperbevelhebber van alle Engelse troepen in de Nederlanden werd. Zijn opvolger was Sir William Dru- ry. Het kasteel van Wouw, in 1583 weer Staats geworden, werd door de Franse kapitein Marchant aan Parma overgegeven. Alom dreigde verraad: de verhouding tussen het stadsbestuur en de militaire over heid was vaak gespannen. Ondui delijk is, wat de houding was van het waarschijnlijk niet onaanzienlijk aantal rooms-katholieken in de stad. Waren hun geloofsgenoten, op enige geringe kilometers af stand, niet vrij van de verdrukking, waaronder zij moesten leven? Ver sterking van de stad was dringend nodig: de burgerij, toch al zwaar belast, treuzelde met het zo nood zakelijke werk om de stadsmuren in meer eigentijdse vestingwerken om te zetten. Toch was niet alles zwart-wit: be kwame militairen als de gebroeders Paulus en Marcelis Backx vormden een keurkorps, dat zich bekwaam de in het plunderen van het door Spanje bezette Brabantse platte land. Een reden temeer, om van die kant verlangend uit te zien naar het uitschakelen van Bergen op Zoom, dat men als een roversnest zag.3 Het beleg De gebeurtenissen tijdens het beleg zijn zowel door de predikant Base lis als door overste Boeree uitvoe rig beschreven.4 Hier worden de voornaamste feiten herhaald: wie méér wil weten, moet genoemde schrijvers raadplegen, al zijn hun verslagen gekleurd door het tijd perk, waarin ze hun werk deden. Reeds op 29 augustus 1588 schreef Parma aan de koning, dat hij zou trachten Bergen op Zoom in te nemen, nadat de markies Van Renty het eiland Tholen zou heb ben bezet. Daartoe concentreerde hij te Antwerpen een Spaanse ter- cio (legerafdeling) onder leiding van Bobadilla, een Duits regiment onder Berlaymont, Walen onder leiding van Frezin, Ieren onder lei ding van Stanley en zes compag nieën cavalerie.5 Op 23 en 24 september 1588 le gerden de vijandelijke troepen zich ten noorden van de stad (op de Rijsselbergen en Noordgeest) en ten zuiden van Bergen op Zoom uit en zetten zich voort ten zuiden van die stad: daar stonden de pol ders sinds 1570 onder water. Via de doorgebroken dijken van het Noordland probeerden de Spaan se troepen de haven van Bergen op Zoom te naderen. Het was de bedoeling van Parma, Bergen op Zoom van alle verbindingen met de zee af te sluiten.7 De verdedigers van de stad wier- (tussen de Sint Geertruydsberg aan de Zeekant en de Raaybergen aan de weg naar Antwerpen). Spoedig wierp men een versterking op aan de oostkant van de stad bij de La- zerie, waar vroeger een huis voor melaatsen uit de stad had gestaan. Aan de landzijde was Bergen op Zoom volledig geblokkeerd. De aanval op Tholen, reeds op 17 september ondernomen, was mislukt en leverde slechts de restanten van het Halsterse slot op. Men gaf aan Spaanse zijde als oor zaak voor deze mislukking aan: de stormwinden, die het water in de Eendracht opzweepten en de systematische inundaties door de vijand.6 De inundaties strekten zich van Steenbergen tot Bergen op Zoom pen naast de reeds bestaande Noordschans de schansen "Sta vast" en "Papemutse" (priester bonnet) op. Een grote tegenslag voor de belegeraars vormde het feit, dat een poging om door mid del van verraad de Noordschans in te nemen mislukte. Men viel in een valstrik: de verrader speelde een dubbel spel. De aanval kostte vele Spaanse levens. Enige aanzienlijke militairen werden gevangen geno men.8 Ook aan de zuidkant van de stad vonden via het Zuidland, sinds 1570 overstroomd, aanvallen in de richting van de haven plaats. Op de resten van de Zuidlandse Schel- dedijk moesten de burgers werken aan een fort, dat "Borgerschans" of "Parmaes Bril" genoemd werd. 2. Duitse kaart met als titel "Kurze und eigenliche Contrafactuer" van het beleg, met als basis de kaart van Hogenberg. Bergen op Zoom, particuliere verzameling.

Periodieken

De Waterschans | 1988 | | pagina 2