Parma belegert Bergen op 1588
35
Een wapenfeit beschrevenherdacht en uitgebeeld
De Waterschans nr. 3 1988
yjxA\
Voor velen historisch bewusten
gaat de herinnering aan 1588
schuil achter dat andere historische
jaar met twee achten: 1688. Toen
landde stadhouder Willem III in
Engeland en werd daar tot koning
uitgeroepen. Het herdenken van
1688 krijgt dit jaar, in Engeland en
Nederland, de volle aandacht. Het
vormt echter geen reden, om 1588
te vergeten.
Het voorspel
Een inneming van Bergen op
Zoom zou een zogenaamd "logisch
vervolg" geweest zijn van wat zich
in de vorige jaren had afgespeeld.
Evenals andere steden in Noord en
Zuid was Bergen na de Pacificatie
van Gent (eind 1576) in de macht
van de Staten-Generaal gekomen.
Op 9 augustus 1577 hadden de
Duitse soldaten, die hier in Spaan
se dienst gelegerd waren, hun be
velhebber Carl Fugher gevangen
genomen en hem én de stad over
gegeven. Twee jaar nadien had het
stadsbestuur op 21 juli 1579 een
verdrag (Satisfactie) gesloten met
de Staten van Zeeland. Weer twee
jaar later, in juli 1581, legerde zich
hier een Frans garnizoen, dat voor
een omwenteling zorgde, door op
8 november de Gertrudiskerk, de
kapellen en de kloosters te plunde
ren en voorlopig een einde te ma
ken aan de rooms-katholieke ere
dienst.1 De rooms-katholieke mar
kies Jan IV van Wittem had zich bij
deze voor hem schokkende ge
beurtenissen teruggetrokken op
het kasteel van Wouw, dat hij nu
aan Parma, sinds einde juni in het
bezit van Breda, overgaf. Op 5 de
cember 1581 deed hij een poging,
in verstandhouding - zei men - met
de rooms-katholieken in de stad
met aan het hoofd pastoor Lan-
criet, Bergen op Zoom door een
nachtelijke inval aan Spanje in
handen te spelen. Door waak
zaamheid van het garnizoen
mislukte dit. In de komende jaren
werd dit garnizoen echter een last
voor de burgerij. Slecht betaald
sloeg het meermalen aan het mui
ten en plunderde de stadskas en
die van de schaars overgebleven
7. Kaart van het beleg van Bergen op Zoom, toegeschreven aan Bartholo-
meus Dolendo, in Orlers en van Haestens, "Nassausche Laurencrance" (Lei
den, 1610).
Sommige jaartallen vormen
een herkenningspunt temidden
van een lange reeks van eeuwen.
Voor cultuurbewuste Nederlanders
uit een nog niet zo lang vervlogen
tijd behoorde ook 1588 daartoe.
Velen herinnerden zich zonder
meer de ondergang van de "Arma
da" of "Onoverwinnelijke" Vloot;
anderen het begin van een nieuw
staatsbestel: Noord-Nederland
bleef een republiek, nadat men
sinds 1581 (het afzweren of "verla
ten" van koning Filips II) vergeefs
een staatshoofd had gezocht.
In zekere zin deelde ook Bergen op
Zoom in de roem van dit beslissen
de jaartal. De landvoogd en lege
raanvoerder Parma had maanden
tevergeefs in Vlaanderen op con
tact met de Spaanse invasievloot
gewacht. Deze "Armada" zou de
overtocht van zijn troepen dekken
als hij met deze keursoldaten naar
WILLEM VAN HAM
Engeland zou oversteken. De vloot
werd aangevallen door de Engel
sen en geraakte in een storm. Par
ma zelf kon moeilijk contact met de
"Armada" krijgen, want de Hollan
ders blokkeerden de Vlaamse kust.
Zo ging een groots plan, om de En
gelsen en Nederlanders te onder
werpen, geheel te niet.
Parma deed alsnog een poging,
om met zijn aanzienlijke leger een
troostprijs in de wacht te slepen
door Bergen op Zoom te verove
ren. Maar ook dat werd een droe
vige mislukking, die wellicht een
keerpunt vormde van zijn tot dus
verre zo schitterende carrière: sinds
hij in 1578 Don Juan als goever-
neur van de Nederlanden was op
gevolgd, had hij slechts successen
gekend. Parma leefde nog vier
jaar, voor hij, in ongenade geval
len bij de koning, in 1592 te
Atrecht overleed.
De Waterschans nr. 3 1988
pp zoom mitjimpt (Cem 1<pn^fTrn-fk^omjo^n IjrfiGjtfcr*
ze vn^c^ent&dk Cmtnjfoerucr
i'üfficvic Umdi n üa;Ve*nr<rTf.tm"ttr m
tufim.'n rSetm 'wn-vAv ~>ntj l rlTiïnrr/,'.
'Dunat 'ïxti.al ,v ÜiiLnj "t
fc» KpttV vrdijfttjrt föiru
Dun m iv 7;
Vb.imu "m /%;.vV
ÏW atuhjn'r
■fur '/inyri i-p
F.» '?,irfyrr,t
A»l(-
i&mv M X> tJOCXVrt»
Or"*?
burgers. Wie kon, vertrok naar
Holland of Zeeland2.
Aan die ellende kwam althans een
einde door de komst van beter ge
disciplineerde Engelse troepen. Dit
was wel nodig: na Breda en Wouw
was Steenbergen gevallen (juli
1582) en in september 1585 ook
Antwerpen. Evenals Oostende in
Vlaanderen werd Bergen op Zoom
een Staats bruggehoofd in het on
derworpen Brabant. De eerste
Schotse militaire gouverneur was
kolonel Balfour: vervolgens de ba
ron van Willoughby, die in 1587
opperbevelhebber van alle Engelse
troepen in de Nederlanden werd.
Zijn opvolger was Sir William Dru-
ry.
Het kasteel van Wouw, in 1583
weer Staats geworden, werd door
de Franse kapitein Marchant aan
Parma overgegeven. Alom dreigde
verraad: de verhouding tussen het
stadsbestuur en de militaire over
heid was vaak gespannen. Ondui
delijk is, wat de houding was van
het waarschijnlijk niet onaanzienlijk
aantal rooms-katholieken in de
stad. Waren hun geloofsgenoten,
op enige geringe kilometers af
stand, niet vrij van de verdrukking,
waaronder zij moesten leven? Ver
sterking van de stad was dringend
nodig: de burgerij, toch al zwaar
belast, treuzelde met het zo nood
zakelijke werk om de stadsmuren
in meer eigentijdse vestingwerken
om te zetten.
Toch was niet alles zwart-wit: be
kwame militairen als de gebroeders
Paulus en Marcelis Backx vormden
een keurkorps, dat zich bekwaam
de in het plunderen van het door
Spanje bezette Brabantse platte
land. Een reden temeer, om van
die kant verlangend uit te zien naar
het uitschakelen van Bergen op
Zoom, dat men als een roversnest
zag.3
Het beleg
De gebeurtenissen tijdens het beleg
zijn zowel door de predikant Base
lis als door overste Boeree uitvoe
rig beschreven.4 Hier worden de
voornaamste feiten herhaald: wie
méér wil weten, moet genoemde
schrijvers raadplegen, al zijn hun
verslagen gekleurd door het tijd
perk, waarin ze hun werk deden.
Reeds op 29 augustus 1588
schreef Parma aan de koning, dat
hij zou trachten Bergen op Zoom in
te nemen, nadat de markies Van
Renty het eiland Tholen zou heb
ben bezet. Daartoe concentreerde
hij te Antwerpen een Spaanse ter-
cio (legerafdeling) onder leiding
van Bobadilla, een Duits regiment
onder Berlaymont, Walen onder
leiding van Frezin, Ieren onder lei
ding van Stanley en zes compag
nieën cavalerie.5
Op 23 en 24 september 1588 le
gerden de vijandelijke troepen zich
ten noorden van de stad (op de
Rijsselbergen en Noordgeest) en
ten zuiden van Bergen op Zoom
uit en zetten zich voort ten zuiden
van die stad: daar stonden de pol
ders sinds 1570 onder water. Via
de doorgebroken dijken van het
Noordland probeerden de Spaan
se troepen de haven van Bergen
op Zoom te naderen. Het was de
bedoeling van Parma, Bergen op
Zoom van alle verbindingen met
de zee af te sluiten.7
De verdedigers van de stad wier-
(tussen de Sint Geertruydsberg aan
de Zeekant en de Raaybergen aan
de weg naar Antwerpen). Spoedig
wierp men een versterking op aan
de oostkant van de stad bij de La-
zerie, waar vroeger een huis voor
melaatsen uit de stad had gestaan.
Aan de landzijde was Bergen op
Zoom volledig geblokkeerd.
De aanval op Tholen, reeds op 17
september ondernomen, was
mislukt en leverde slechts de
restanten van het Halsterse slot op.
Men gaf aan Spaanse zijde als oor
zaak voor deze mislukking aan: de
stormwinden, die het water in de
Eendracht opzweepten en de
systematische inundaties door de
vijand.6
De inundaties strekten zich van
Steenbergen tot Bergen op Zoom
pen naast de reeds bestaande
Noordschans de schansen "Sta
vast" en "Papemutse" (priester
bonnet) op. Een grote tegenslag
voor de belegeraars vormde het
feit, dat een poging om door mid
del van verraad de Noordschans in
te nemen mislukte. Men viel in een
valstrik: de verrader speelde een
dubbel spel. De aanval kostte vele
Spaanse levens. Enige aanzienlijke
militairen werden gevangen geno
men.8
Ook aan de zuidkant van de stad
vonden via het Zuidland, sinds
1570 overstroomd, aanvallen in de
richting van de haven plaats. Op
de resten van de Zuidlandse Schel-
dedijk moesten de burgers werken
aan een fort, dat "Borgerschans"
of "Parmaes Bril" genoemd werd.
2. Duitse kaart met als titel "Kurze und eigenliche Contrafactuer" van het
beleg, met als basis de kaart van Hogenberg.
Bergen op Zoom, particuliere verzameling.