Rouwborden in de Grote of St.
Gertrudiskerk te Bergen op Zoom in
de zeventiende eeuw
54
55
Het interieur van de Grote of
St. Gertrudiskerk is in de loop van
de tijden enige malen grondig ver
woest. Zodoende verdwenen ook
de rouwborden, die eens het inte
rieur in groten getale sierden. Deze
rouwborden waren aangebracht te
gen de muur of tegen een pilaar in
de buurt van de plaats, waar een
voornaam burger of militair zijn
rustplaats vond. Velen daarvan
moeten zijn vernield tijdens of na
de verwoesting van het kerkge
bouw in 1747 en bij de opruiming
van alle afbeeldingen van wapens
in de periode 1795-1798.
Van de vele rouwborden, die in de
zeventiende eeuw in de kerk hin
gen, geven de schilderijen, die het
interieur van het gebouw vóór
1747 afbeelden, een indruk. Er zijn
er vier bekend: twee, geschilderd
door Gerard Houckgeest1 (ca.
1600-1661) in 1655 en 1656, be
vinden zich in het Statens Museum
for Kunst te Kopenhagen (afb. 1)
en in het St. Michielscollege te
Kaapstad (afb. 2). Zij zijn afgebeeld
in "Bergen op Zoom gebouwd en
beschouwd, studies over stad en
stadsbeeld, uitgegeven ter gelegen
heid van het zevenhonderdjarige
bestaan van de heerlijkheid van
Stad en Land van Bergen op
Zoom".2 In 1987 verwierf het
Rijksmuseum het Catharijnecon-
vent te Utrecht3 uit Engels bezit
een schilderij van een kennelijk
protestants kerkinterieur, dat geï
dentificeerd kon worden als de
Grote kerk te Bergen op Zoom.
Het'werd door Leendert Kuijff
(1650-1721) in 1693 geschilderd
(afb. 3). Het vierde schilderij van
het interieur, dat zich in het Ge
meentemuseum Het Markiezenhof
te Bergen op Zoom bevindt en ge
dateerd wordt "na 1680", wordt
aan Knijff toegeschreven, maar is
voor ons doel van geen belang,
omdat er geen duidelijk te onder
scheiden rouwborden op staan.
Beide schilderijen waren te zien op
de tentoonstelling in Het Markie
zenhof "de Heerlijke Stad" in 1987
en zijn in de catalogus afgebeeld.5
Bij dit soort kerkinterieurs valt het
op dat bij sommige de aanwezige
rouwborden wel als zodanig her
kenbaar zijn, maar geen enkel de
tail vertonen, en dat bij andere dui
delijk wapens en eventuele op
schriften te herkennen zijn. Tot dit
laatste soort behoren de beide
schilderijen van Houckgeest en dat
van Knijff uit 1693.
Het was uiteraard de vraag in hoe
verre de heraldische gegevens een
oplossing konden bieden voor de
vraag op wie een bepaald bord be
trekking had. Een dergelijke po
ging is het hoofdonderwerp van dit
opstel. Enige gegevens betreffende
rouwborden in de Grote kerk in
hun algemeenheid gaan hieraan
vooraf, terwijl later het een en an
der zal worden medegedeeld over
de schilders ervan.
1. Het recht om zijn "wapen"
in de kerk te mogen hangen.
In zijn vergadering van 22 oktober
1691 stelde de magistraat een re-
MR. O. SCHUTTE*
geling betreffende de registratie
van de graven in de Grote kerk
vast en bepaalde daarbij tevens
welke kosten met het begraven,
het hangen van wapens, het recht
op een baar en het recht op "bogh-
ten ende stoelen"6 gemoeid wa
ren. Uit deze resolutie blijkt niet dat
een soortgelijke oudere werd inge
trokken. Een zodanige is dan ook
niet bekend. Betreffende het "han
gen van wapens" werd bepaald:
Een ordinaris ruyt sal betalen aen
de kerck 4.-.-
Een ruyt met quartieren, degen,
spooren oft handtschoenen 6.-.-
Een ordinaris roukas niet grooter
als vier ende vijff voeten 12.-.-
Grooter na advenant
Een kas met pilaren 16.-.-
Een kas met wapenrock, banderol-
Ie, helmet off 16 quartieren 32.-.-
Vanaf 1691 vindt men dan ook zo
nu en dan een verantwoording in
de rekeningen van de kerkfabriek7
betreffende het "hangen van wa
pens", echter nog niet in de perio
de 1691 tot 1693, waardoor deze
rekeningen ons niet helpen bij de
indentificatie van de rouwborden.
Het is natuurlijk de vraag in hoe
verre deze rouwborden het beleg
van 1747 overleefd hebben. Op
het ogenblik is er daarvan geen
meer aanwezig, maar men beden
ke dat de aanwezige waarschijnlijk
in de jaren na 1795 door de na
bestaanden zijn teruggenomen of
zijn vernietigd.
2. De afgebeelde rouwborden.
De beide schilderijen van Houck
geest vullen elkaar aan; hierop zijn
zeven rouwborden of details ervan
zichtbaar. Op het schilderij van
De Waterschans nr. 4 1 988
7. Gezicht vanuit de zuidelijke zijbeuk in de richting van koor en transept van
de Grote of St. Gertrudiskerk door Gerard Houckgeest, 1655
Staten Museum for KunstKopenhagen.
De Waterschans nr. 4 1988
2. Gezicht in het koor vanuit de zuidelijke zijbeuk. Schilderij door G. Houck
geest, 1656. St. Michielscollege, Kaapstrad.
3. Door Leendert Knijff, 1693. Interieur van de Grote of St. Gertrudiskerk te
Bergen op Zoom.
Rijksmuseum Het Catharijne convent, Utrecht.
