Stad en land van Bergen op Zoom in nieuwe publicaties 1988 10 11 DE (3ROTE OF SINT GERTRUDISKERK TE BERGEN OP ZOOM De Waterschans nr. 1 1989 Besluit In 1740, zeven jaar voor de ver woesting van de kerk, zoals deze er nog stond, ondanks alle rampspoed van de voorbije eeu wen, schreef de samensteller van de "Tegenwoordige Staat der Ver- eenigde Nederlanden": "Het is een schoon en zeer zonder- lin Gebouw De buik der Ker ke is zeer hoog, en steunt op tien Pilaaren van gehouwen Steen, vijf aan ieder zyde. Rondsom den buik. heeft men eene verwelfde Galery, die zeer breed is, en ver scheiden' Kapellen heeft. Het Koor der Kerke is dubbel, en heeft de gedaante van het dubbel Kruis. Het is overwelfd, en steunt op eenige Pilaaren. Het gantsche Ge bouw is van gehouden Steen ge maakt."18 Als we weten, dat met "de buik" het middenschip bedoeld werd en met de "verwelfde Galery" de overwelfde zijbeuken, dan zien we in grove trekken de kerk voor ons, zoals we deze hierboven gere construeerd hebben. In nuchtere cijfers uitgedrukt, was het middenschip onder gewelven ca. 24,5 meter hoog; de daknok reikte tot ca. 33 meter. De zijbeu ken van het schip waren 9 meter breed (gemeten op de assen van de zuilen) en tot de gewelven 11,70 meter hoog. De totale leng temaat van de kerk was (uitwen dig) ca. 72,30 meter. De grootste breedte (uitwendig) was ca. 51,10 meter. De kruisingtoren verhief zich onge veer 24 meter boven de nok van de kerk. In 1500 stak hij ongeveer 12 meter boven de toenmalige be kroning van de grote toren uit. Na dien is deze gewijzigd om dit ver schil te vereffenen. In 1747 ging deze laatgotische kruisbasiliek goeddeels verloren. Nadien heeft het gebouw nog meer rampen moeten meemaken, die het geheel hebben veranderd in een monument, dat de stadsge schiedenis als het ware weerspie gelt. De aanmerkelijke verlaagde buitenmuren zijn nog steeds met natuursteen bekleed. De bedaking heeft deels achttiende eeuwse vor men, en bestaat overigens uit een moderne bovenconstructie. Niets herinnert meer aan de verdwenen lichtbeuk. Ook hierdoor heeft het interieur een grondige verandering ondergaan. Van de vroegere rijzig heid en de indrukwekkende licht val van het gebouw is niets meer overgebleven. Dit alles leeft nog voort als een droom van vergane glorie. NOTEN 1. R. de Kind, "De plaats van de Sint-Gertrudiskerk in het werk van Evert Spoorwater", in: "Bijdragen tot de geschiedenis van de Sint-Gertrudiskerk". in: Bergen op Zoom gebouwd en beschouwd. Studies over stad en stadsbeeld uitgegeven ter gelegenheid van het zevenhonderdjarig bestaan van de heerlijkheid van Stad en Land van Bergen op Zoom (Alphen aan den Rijn, 1987) 143. 2. H. Bos, "De Sint Gertrudiskerk anno 1500", De Waterschans 18 (1988) 20, afb. 3. 3. Een hypothetische reconstructie van dit plan is reeds eerder gepubliceerd bij het artikel van De Kind (zie noot 1), 140 afb. 116. Afbeelding 1 is een bijgestelde versie van die tekening. Zie ook het onder noot 2 genoemde artikel van Bos, 19-22, afb. 5 4. J. van Brabant, Onze-Lieve-Vrouwenkathedraal van Antwerpen (Antwerpen, 1972) 19. 5. Van Brabant, Onze-Lieve-Vrouwenkathedraal. 37, 38 en afb. 7. 6. W.A. van Ham, "De Grote Kerk en zijn omgeving. Verkenningen in middeleeuwse Bergen op Zoom-6", De Waterschans 16 (1986) 50-57; W.A. van Ham. "Vorming en voortbestaan van het middeleeuwse stadsbeeld", in: Bergen op Zoom gebouwd en beschouwd, 96, afb. 84. 7. H. Janse, "De Sint Catharijnekerk te Den Briel". Bulletin Kon. Ned. Oudheidk. Bond 64 (1965) 103-105, fig. 6. 8. K. Metz, De Sint Maarten te Zaltbommel (Zaltbommel, 1979) 35; F.A.J. Vermeulen, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst in de provincie Gelderland. Bommeler- en Tielerwaard 1 's-Gravenhage, 1932) 204, 205 en plaat VIII; J. Kalf, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst in de provincie Noord-Brabant 1De monumenten in de voormalige Baronie van Breda (Utrecht, 1912) 59, 63-65 en plaat IX. 9. R.E.L.B. de Kind, "De St. Willebrorduskerk te Hulst", Jaarboek Oudh. Kring De Vier Ambachten (1984-1985) 27. 10. De Kind, "De plaats van de Sint Gertrudiskerk", 154. 11. De Kind, "Sint Willebrorduskerk', 28. 12. A. Mulder, "De Grote of St. Maria Magdalenakerk te Goes", Bulletin Nederl. Oudheidk. Bond (1902) 8; W.S. Unger, "Nieuwe gegevens betreffende de Maria Magdalenakerk te Goes", Oudheidkundig Jaarboek serie IV, 13 (1946) 2. Mulder vermeldt deze bouwsporen, maar dateert deze te vroeg (begin vijftiende eeuw). 13. H. Bos, "Enige opmerkingen bij de sculptuur van kapitelen en kraagstenen in de Sint Gertrudiskerk", De Waterschans 18 (1988) 50-53. 14. Ik ben het niet eens met R. de Kind, "De plaats van de Sint Gertrudiskerk", 142, die in de ruimtewerking van de Gertrudis kerk die van een hallekerk meent te kunnen waarnemen. 15. M.D. Ozinga en R. Meischke, De gotische kerkelijke bouwkunst (Amsterdam, 1953) 70. 16. L. Grodecki, Gothic architecture (New York, 1977) 107-114; D. Kimpel en R. Suckalle, Die gotische Architektur in Frank- reich 1130-1270 (München, 1985) 250-252. 17. Een uitvoeriger toelichting met verantwoording van de reconstructies is vastgelegd in een geschrift, waarvan een exemplaar berust in de bibliotheek van de gemeentelijke archiefdienst en waarvan medio juni van dit jaar zo nodig (tegen een vergoe ding) een kopie kan worden verstrekt. 18. Hedendaagsche Historie, of Tegenwoordige Staat van alle volkeren; Xllde deel, vervolgde de Beschryving der Vereenigde nederlanden (Amsterdam, 1740) 161. Toelichting bij de afbeeldingen De afbeeldingen 1-2, 4-7 en 10 zijn tekeningen van de schrijver; de foto's bevinden zich in de topografische atlas van de Ge meentelijke Archiefdienst te Bergen op Zoom. N.B. In het vorige artikel (jaargang 18, blz. 26) is voetnoot 19: "Van Mosselveld en Van Ham, Tekeningen, 36 nr. 9" uitgevallen. Deze noot dient te worden ingevoegd, terwijl de reeds afgedrukte voetnoot 19 dient vernummerd te worden in 20. De Waterschans nr. 1 1 989 Traditiegetrouw treft u in deze Wa terschans weer een overzicht aan van nieuwe publicaties over onze regio verschenen in 1988, aange vuld met enkele nagekomen bij dragen uit 1987. Het overzicht is gebaseerd op publicaties, die aan wezig zijn bij de Gemeentelijke ar chiefdienst en heeft niet de preten tie volledig te zijn. Van de jaarboe ken en tijdschriften zijn alleen die artikelen opgenomen, die het ge bied van het voormalige Markie- zaat betreffen. Alle hier genoemde boeken, tijdschriften en brochures zijn bij de archiefdienst ter inzage. A. BERGEN OP ZOOM Boeken Onze eigen kring publiceerde in 1988 Studies uit Bergen op Zoom: deel 6, met daarin de vol gende bijdragen: -G. Groeneweg. Spaans-Moorse majolica: bodemvondsten uit de Potterstraat te Bergen op Zoom, p. 1-24. -W.A. van Ham. Bergen op Zoom in opkomst en eerste bloei ca. 1200-1350, p. 25-80. -P.G.N.M. Winters. De liefde werken van de "Vincentius": een beeld van de jaren 1849-1860, p. 81-118. Van de hand van J. Buitkamp verschenen de delen 3 en 4 van Verzet in West-Brabant. Deel 3 beschrijft het werk van de Orde- Dienst, met name in Bergen op Zoom, en gaat ook uitvoerig in op de arrestaties van een aantal OD-mensen. Deel 4 behandelt de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers en de daaruit voortgekomen Knok ploegen en bevat de herinnerin gen van de Bergse verzetsman Johan Boschman. Beide delen zijn uitgegeven door het Gene raal Maczek museum te Breda. W.A. van Ham schreef De Grote of Sint Gertrudiskerk te Bergen op Zoom in opdracht van het pa rochiebestuur van de H. Maagd Maria. Het boekwerkje is be doeld als handleiding voor de be- MONIQUE RAATS

Periodieken

De Waterschans | 1989 | | pagina 7