Stad en land van Bergen op Zoom
in nieuwe publicaties 1988
10
11
DE (3ROTE OF
SINT GERTRUDISKERK
TE BERGEN OP ZOOM
De Waterschans nr. 1 1989
Besluit
In 1740, zeven jaar voor de ver
woesting van de kerk, zoals deze er
nog stond, ondanks alle
rampspoed van de voorbije eeu
wen, schreef de samensteller van
de "Tegenwoordige Staat der Ver-
eenigde Nederlanden":
"Het is een schoon en zeer zonder-
lin Gebouw De buik der Ker
ke is zeer hoog, en steunt op tien
Pilaaren van gehouwen Steen, vijf
aan ieder zyde. Rondsom den
buik. heeft men eene verwelfde
Galery, die zeer breed is, en ver
scheiden' Kapellen heeft. Het Koor
der Kerke is dubbel, en heeft de
gedaante van het dubbel Kruis.
Het is overwelfd, en steunt op
eenige Pilaaren. Het gantsche Ge
bouw is van gehouden Steen ge
maakt."18
Als we weten, dat met "de buik"
het middenschip bedoeld werd en
met de "verwelfde Galery" de
overwelfde zijbeuken, dan zien we
in grove trekken de kerk voor ons,
zoals we deze hierboven gere
construeerd hebben.
In nuchtere cijfers uitgedrukt, was
het middenschip onder gewelven
ca. 24,5 meter hoog; de daknok
reikte tot ca. 33 meter. De zijbeu
ken van het schip waren 9 meter
breed (gemeten op de assen van
de zuilen) en tot de gewelven
11,70 meter hoog. De totale leng
temaat van de kerk was (uitwen
dig) ca. 72,30 meter. De grootste
breedte (uitwendig) was ca. 51,10
meter.
De kruisingtoren verhief zich onge
veer 24 meter boven de nok van
de kerk. In 1500 stak hij ongeveer
12 meter boven de toenmalige be
kroning van de grote toren uit. Na
dien is deze gewijzigd om dit ver
schil te vereffenen.
In 1747 ging deze laatgotische
kruisbasiliek goeddeels verloren.
Nadien heeft het gebouw nog meer
rampen moeten meemaken, die
het geheel hebben veranderd in
een monument, dat de stadsge
schiedenis als het ware weerspie
gelt. De aanmerkelijke verlaagde
buitenmuren zijn nog steeds met
natuursteen bekleed. De bedaking
heeft deels achttiende eeuwse vor
men, en bestaat overigens uit een
moderne bovenconstructie. Niets
herinnert meer aan de verdwenen
lichtbeuk. Ook hierdoor heeft het
interieur een grondige verandering
ondergaan. Van de vroegere rijzig
heid en de indrukwekkende licht
val van het gebouw is niets meer
overgebleven. Dit alles leeft nog
voort als een droom van vergane
glorie.
NOTEN
1. R. de Kind, "De plaats van de Sint-Gertrudiskerk in het werk van Evert Spoorwater", in: "Bijdragen tot de geschiedenis
van de Sint-Gertrudiskerk". in: Bergen op Zoom gebouwd en beschouwd. Studies over stad en stadsbeeld uitgegeven ter
gelegenheid van het zevenhonderdjarig bestaan van de heerlijkheid van Stad en Land van Bergen op Zoom (Alphen aan
den Rijn, 1987) 143.
2. H. Bos, "De Sint Gertrudiskerk anno 1500", De Waterschans 18 (1988) 20, afb. 3.
3. Een hypothetische reconstructie van dit plan is reeds eerder gepubliceerd bij het artikel van De Kind (zie noot 1), 140 afb.
116. Afbeelding 1 is een bijgestelde versie van die tekening. Zie ook het onder noot 2 genoemde artikel van Bos, 19-22,
afb. 5
4. J. van Brabant, Onze-Lieve-Vrouwenkathedraal van Antwerpen (Antwerpen, 1972) 19.
5. Van Brabant, Onze-Lieve-Vrouwenkathedraal. 37, 38 en afb. 7.
6. W.A. van Ham, "De Grote Kerk en zijn omgeving. Verkenningen in middeleeuwse Bergen op Zoom-6", De Waterschans
16 (1986) 50-57; W.A. van Ham. "Vorming en voortbestaan van het middeleeuwse stadsbeeld", in: Bergen op Zoom
gebouwd en beschouwd, 96, afb. 84.
7. H. Janse, "De Sint Catharijnekerk te Den Briel". Bulletin Kon. Ned. Oudheidk. Bond 64 (1965) 103-105, fig. 6.
8. K. Metz, De Sint Maarten te Zaltbommel (Zaltbommel, 1979) 35; F.A.J. Vermeulen, De Monumenten van Geschiedenis
en Kunst in de provincie Gelderland. Bommeler- en Tielerwaard 1 's-Gravenhage, 1932) 204, 205 en plaat VIII; J. Kalf,
De Monumenten van Geschiedenis en Kunst in de provincie Noord-Brabant 1De monumenten in de voormalige Baronie
van Breda (Utrecht, 1912) 59, 63-65 en plaat IX.
9. R.E.L.B. de Kind, "De St. Willebrorduskerk te Hulst", Jaarboek Oudh. Kring De Vier Ambachten (1984-1985) 27.
10. De Kind, "De plaats van de Sint Gertrudiskerk", 154.
11. De Kind, "Sint Willebrorduskerk', 28.
12. A. Mulder, "De Grote of St. Maria Magdalenakerk te Goes", Bulletin Nederl. Oudheidk. Bond (1902) 8; W.S. Unger,
"Nieuwe gegevens betreffende de Maria Magdalenakerk te Goes", Oudheidkundig Jaarboek serie IV, 13 (1946) 2. Mulder
vermeldt deze bouwsporen, maar dateert deze te vroeg (begin vijftiende eeuw).
13. H. Bos, "Enige opmerkingen bij de sculptuur van kapitelen en kraagstenen in de Sint Gertrudiskerk", De Waterschans
18 (1988) 50-53.
14. Ik ben het niet eens met R. de Kind, "De plaats van de Sint Gertrudiskerk", 142, die in de ruimtewerking van de Gertrudis
kerk die van een hallekerk meent te kunnen waarnemen.
15. M.D. Ozinga en R. Meischke, De gotische kerkelijke bouwkunst (Amsterdam, 1953) 70.
16. L. Grodecki, Gothic architecture (New York, 1977) 107-114; D. Kimpel en R. Suckalle, Die gotische Architektur in Frank-
reich 1130-1270 (München, 1985) 250-252.
17. Een uitvoeriger toelichting met verantwoording van de reconstructies is vastgelegd in een geschrift, waarvan een exemplaar
berust in de bibliotheek van de gemeentelijke archiefdienst en waarvan medio juni van dit jaar zo nodig (tegen een vergoe
ding) een kopie kan worden verstrekt.
18. Hedendaagsche Historie, of Tegenwoordige Staat van alle volkeren; Xllde deel, vervolgde de Beschryving der Vereenigde
nederlanden (Amsterdam, 1740) 161.
Toelichting bij de afbeeldingen
De afbeeldingen 1-2, 4-7 en 10 zijn tekeningen van de schrijver; de foto's bevinden zich in de topografische atlas van de Ge
meentelijke Archiefdienst te Bergen op Zoom.
N.B.
In het vorige artikel (jaargang 18, blz. 26) is voetnoot 19: "Van Mosselveld en Van Ham, Tekeningen, 36 nr. 9" uitgevallen.
Deze noot dient te worden ingevoegd, terwijl de reeds afgedrukte voetnoot 19 dient vernummerd te worden in 20.
De Waterschans nr. 1 1 989
Traditiegetrouw treft u in deze Wa
terschans weer een overzicht aan
van nieuwe publicaties over onze
regio verschenen in 1988, aange
vuld met enkele nagekomen bij
dragen uit 1987. Het overzicht is
gebaseerd op publicaties, die aan
wezig zijn bij de Gemeentelijke ar
chiefdienst en heeft niet de preten
tie volledig te zijn. Van de jaarboe
ken en tijdschriften zijn alleen die
artikelen opgenomen, die het ge
bied van het voormalige Markie-
zaat betreffen. Alle hier genoemde
boeken, tijdschriften en brochures
zijn bij de archiefdienst ter inzage.
A. BERGEN OP ZOOM
Boeken
Onze eigen kring publiceerde in
1988 Studies uit Bergen op
Zoom: deel 6, met daarin de vol
gende bijdragen:
-G. Groeneweg. Spaans-Moorse
majolica: bodemvondsten uit de
Potterstraat te Bergen op Zoom,
p. 1-24.
-W.A. van Ham. Bergen op
Zoom in opkomst en eerste bloei
ca. 1200-1350, p. 25-80.
-P.G.N.M. Winters. De liefde
werken van de "Vincentius": een
beeld van de jaren 1849-1860,
p. 81-118.
Van de hand van J. Buitkamp
verschenen de delen 3 en 4 van
Verzet in West-Brabant. Deel 3
beschrijft het werk van de Orde-
Dienst, met name in Bergen op
Zoom, en gaat ook uitvoerig in
op de arrestaties van een aantal
OD-mensen. Deel 4 behandelt
de Landelijke Organisatie voor
hulp aan onderduikers en de
daaruit voortgekomen Knok
ploegen en bevat de herinnerin
gen van de Bergse verzetsman
Johan Boschman. Beide delen
zijn uitgegeven door het Gene
raal Maczek museum te Breda.
W.A. van Ham schreef De Grote
of Sint Gertrudiskerk te Bergen
op Zoom in opdracht van het pa
rochiebestuur van de H. Maagd
Maria. Het boekwerkje is be
doeld als handleiding voor de be-
MONIQUE RAATS