20
21
De Waterschans nr. 2 1989
Noord-Nederland betekenis. De
vorming van de gilden hangt sa
men met het toenemend belang
van de boog als middel voor de
oorlogvoering. Daarnaast was er
nog een factor van importantie
de toenemende economische en
politieke macht van de burgerij,
die in deze tijd zijn plaats naast de
adel en de geestelijkheid innam.18
Er kwamen doorgaans twee typen
schutterijen voor: die van de hand
boog en die van de voetboog. De
gilden van colveniers of geweer
schieters zijn later, in de loop van
de zestiende eeuw, gevormd.
Bergen op Zoom volgde de alge
mene ontwikkeling. De voetboog
schutters en die van de handboog
kregen in 1412/1413 (eerdere
stadsrekeningen zijn niet bewaard)
stedelijke subsidie in de kleding-
kosten en beloningen in de vorm
van wijn, toen zij deelnamen aan
de H. Kruisprocessie en op de da
gen, dat zij 'papegaije' schoten
(wedstrijd hielden).19 In
1447/1448 bestonden naast de
'oude' gilden ook die van de 'jon
ge' voetboog, respectievelijk hand
boog.20 In 1461 hadden de hand
boogschutters hun gildehof 'achter
Cal Der Kets stove', dat wil zeggen
langs de stadsmuur aan de west
kant van de stad, waar later de
Lindebaan zou worden aange
legd.21 Elf jaar later kochten zij
een erf bij de Vuilbeek (een open
goot langs de tegenwoordige
Pastoor Lancrietstraat)dat zich tot
de gracht aan de oostkant van de
stad uitstrekte, eveneens met het
doel er een schuttershof aan te leg
gen.22 Het is niet duidelijk, of dit
hof ooit is gerealiseerd. Een derde
erf, aan de westkant van het Berg
se Bos nabij de Raaiberg, werd in
1482 van de heer van Bergen op
Zoom in jaarcijns verkregen en in
1524 weer verkocht.23 Uiteindelijk
bleef het hof definitief aan de Lin
debaan gevestigd. Hoewel reeds in
1593 de oude schuttersgilden wa
ren opgeheven verkocht het stads
bestuur pas in 1630 de vroegere
hof aan een particulier.24
Sint Sebastiaan
Evenals elders was het gilde van
de handboogschutters aan Sint Se
bastiaan toegewijd.25 Sebastiaan
was een heilige martelaar, die in
de derde eeuw moet hebben ge
leefd. Hij zou hoofdman van een
cohort (afdeling) van het keizerlijke
leger, later officier van de lijfgarde
van de keizer, zijn geweest. Om
Jan van Eden, Jeruzalembroeder
uit Utrecht. Het insigne bestaat
uitsluitend uit een goudkleurig
borstkruis, voorzien van krukken
en met een vierkant op de kruising
van de armen. Detail van een
schilderij op paneel, toegeschreven
aan Jan Gossart, ca. 1525. Ko
ninklijk Museum voor Schone
Kunsten, Antwerpen, cat.nr. 848.
4. Wapen van de Jeruzalembroe-
derschap te Amsterdam. De krui
zen zijn rood op een wit wapen
schild. Detail van het anonieme
schilderij "De krypt te Bethle
hem", ca. 1520. Rijksmuseum Het
Catharijneconvent te Utrecht.
se schuttersgilden wordt vaak te
vroeg in de geschiedenis gezocht.
Ongetwijfeld vond hun vorming in
de verschillende delen van de Ne
derlanden op uiteenlopende
tijdstippen plaats. Enige Vlaamse
steden gingen voorop met een eer
ste vermelding in 1282. Rond
1300 schijnt in het Zuiden elke
stad een schuttersgilde rijk te zijn
geweest. In de eeuw daarna krij
gen deze instellingen ook in
5. Beeld van Sint Sebastiaan met
pijlen en boogop de plint het op
schrift "Sanctus Sebastianus" en
zijn wapen. Detail van het schilde
rij op paneel "Schuttersfeest In
een gildetuin", toegeschreven aan
de Meester van Frankfort, 1494.
Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten, Antwerpen, cat. nr. 529.
zijn christelijke gezindheid werd hij
op bevel van keizer Diocletianus
met pijlen doorschoten. Hij over
leefde deze marteling, werd door
een vrome vrouw verpleegd, maar
zou spoedig opnieuw gevangen
genomen zijn en op keizerlijk bevel
met knuppels doodgeslagen. Dit
zou in januari 288 gebeurd zijn.26
De oudste voorstellingen geven
hem als een voornaam jongeman
weer. In de late Middeleeuwen
wordt hij als een ridder afgebeeld,
soms voorzien van zwaard en
schild, dan weer met pijlen in de
hand (ajb.5). In de vijftiende en
zestiende eeuw overheerst de
voorstelling van de slechts in een
lendendoek geklede heilige, aan
De Waterschans nr. 2 1989
6. Beeld van Sint Sebastiaan, ter
racotta, anoniem vermoedelijk
zeventiende-eeuws). Sint Gertru-
diskerk, Bergen op Zoom.
Foto L.M. Tangel, Rijksdienst voor
Monumentenzorg, 1988.
een boom gebonden en met pijlen
doorboord. Later komt de heilige
weer gekleed voor, vaak gehuld in
antieke wapenrusting.27 Een voor
beeld voor de laatste wijze van af
beelden vormt het in 1785 aan de
Bergse schuurkerk geschonken
Sebastiaansbeeld, dat zich thans in
de Gertrudiskerk bevindt
(afb.6).28 Sinds de tijd, dat de wa
penschilden in gebruik kwamen
(ca. 1150-1200) kon de Midde
leeuwer zich niet voorstellen, dat
iemand nooit een wapen zou heb
ben gevoerd. Zo kreeg ook de der
de eeuwse Sebastiaan een wapen
toegeschreven. Om zich duidelijk
te onderscheiden van de andere
gildepatroon (Sint Joris van de
voetboogschutters) kreeg Sebasti
aan een schild met een geheel
daarvan afwijkende kleurstelling.
Terwijl Sint Joris een zilveren
schild met een rood kruis werd
toegeschreven, viel Sebastiaan
een rood schild toe, waarin een
groot gouden kruis, met in de vier
hoeken telkens een kleiner kruisje,
eveneens van goud.29 De verwar
ring met het Jeruzalemskruis lag
voor de hand. Men gaat soms zo
ver, te veronderstellen, dat de gil
den, die het Sebastiaanswapen
voeren, op kruistocht zouden zijn
geweest. Daar zouden zij van God
fried van Bouillon, beschermer
van het H. Graf, toestemming
hebben verkregen om het Jeruza
lemskruis te voeren, waarvan zij
dan nadien de kleuren zouden
hebben veranderd.30 Reden ge
noeg, het Sebastiaanswapen na
der te bekijken.
Het Sint Sebastiaanswapen
Op de oudst bekende afbeeldingen
(vijftiende eeuw) komt het wapen
voor als kenteken van de heilige
zelf. Oorspronkelijk waren op het
schild vijf even grote kruisjes afge
beeld, maar geleidelijk aan kwam
de gewoonte op, het middelste
groter af te beelden, totdat dit de
randen van het schild raakte. De
volgende stap was het aanbrengen
van krukken aan de kruisarmen,
niet alleen aan het grote, maar ook
aan de kleinere kruizen.31 Zo
doende kreeg het wapen van Sint
Sebastiaan dezelfde vorm als dat
van Jeruzalem. Tentoonstellings
catalogi en standaardwerken over
gildebezit bevatten tal van voor
beelden van schilderijen, wapen
borden, gildezilver en vaandels
met voorstellingen van de heilige
en van zijn wapen. Helaas is alleen
het gildezilver van vrij oude da
tum: schilderijen en wapenborden
uit vroeger tijd dan de vorige eeuw
zijn schaars bewaard gebleven.
Muur- en gewelfschilderingen in
oude kerken kunnen echter aan
vulling geven. Gilden, die een be
paalde traditie in het voeren van
het Sebastiaanswapen bezitten,
kunnen in dit verband ook ge
noemd worden.
Een kleine rondgang benoorden
en bezuiden de rijksgrens levért het
