22
23
der meer afgebeeld op wimpels
(afb.8), die uit de vensters van een
(gilde)huis zijn uitgestoken, op het
voetstuk van een aan dat gebouw
bevestigd Sebastiaansbeeld (afb.5)
en op een kan, vastgehouden
door een persoon op de voor
grond, kennelijk in dienst van het
gilde (afb. 10).40 In alle gevallen is
het grote kruis doorgaande over
de volle oppervlakte van het schild
afgebeeld; alle kruisjes zijn zonder
krukken voorgesteld. Later is ook
te Antwerpen de vorm van het
kruis aangepast aan die van het
Jeruzalemskruis.41 Te Bergen op
Zoom zijn kennelijk reeds bij de
oorspronkelijke beschildering aan
alle kruizen krukken aangebracht.
Bovenstaande voorbeelden van
oude steden in het Noorden en het
Zuiden tonen mijns inziens vol
doende aan, dat de wapenschil
den in de Rode Kapel niets van
doen hebben met een Jeruzalem-
broederschap. Integendeel: zij
plaatsen Bergen op Zoom in het
kader van de gildetradities. Het in
1986 heropgerichte Sint Sebasti
aansgilde heeft dan ook volkomen
terecht het wapen weer onder zijn
kentekens opgenomen, terwijl het
koos voor een van de oudere vor
men. De kruizen vertonen daarbij
namelijk géén krukken, evenals
die op het schild, dat bij de jongste
restauratie op de herbouwde west
muur van genoemde kapel is ge
schilderd.4^
volgende op. Het Koninklijk
Hoofdgilde van Sint Sebastiaan te
Brugge heeft thans nog een uniek
cultuurbezit in het historische gilde-
huis aan de Carmerstraat aldaar.
De kunstvoorwerpen en docu
menten, die dit gilde in overvloe
dig getal bewaart, tonen vele ma
len het Sebastiaanswapen. Tot in
de achttiende eeuw vertoont dit de
kruizen zonder krukken, terwijl het
grote kruis soms ook verkort wordt
weergegeven (in dit geval raakt het
de randen van het schild niet)/2
Het ridderlijke en koninklijke Gilde
van Sint Sebastiaan in onze
zusterstad Oudenaarde voert een
doorgaand kruis (dit raakt wel de
randen van het schild) met vier
kleinere in de hoeken, onder meer
op het fraaie oude gilde-altaar in
de Sint Walburgskerk aldaar
(afb.7).33 Tussen Vlaanderen en
1517 respectievelijk 1518 dateren.
Verondersteld wordt, dat zij werk
van dezelfde schilders zijn. Te Am
sterdam is van het grote kruis
slechts de staande balk van kruk
ken voorzien, de dwarsbalk heeft
er geen. Te Naarden vertonen de
vier uiteinden van het grote kruis
krukken.36 In alle genoemde
voorbeelden is het schild rood, de
kruizen zijn goud of geel gekleurd.
Een rode kapel te Antwerpen
Ook de stad Antwerpen, waarmee
Bergen op Zoom door geschiede
nis en tradities zo sterk verbonden
is, kende twee handbooggilden,
de Oude en de Jonge Handboog.
Het oude Handbooggilde had tot
1492 een altaar in de Lievevrou-
wekerk, dat het deelde met de H.
Kruisbroederschap. Daaraan her-
Holland in bezat ook Zeeland zijn
gilden. Het "Schuttengilde van
den edelen handboog" of "Confré
rie" van St. Sebastiaan te Middel
burg kende eveneens deze traditie,
die nog in de negentiende eeuw
voortleefde. In de zeventiende
eeuw ontbraken de krukken, in de
negentiende eeuw waren alle krui
zen daarvan voorzien.34 Een zelf
de ontwikkeling kende het Sebasti
aansgilde te 's-Gravenhage.35 De
Oude of Sint Nicolaaskerk te Am
sterdam en de St. Vituskerk te
Naarden hebben gewelfschilderin
gen, waarvan die betreffende Sint
Sebastiaan en zijn emblemen uit
innert nog een muurschildering in
dat gebouw.37 Nadien verhuisden
vier van de zes schuttersaltaren
naar het dwarsschip van de kerk.
De Jonge Handboog had elders in
dit kerkgebouw een nieuw altaar,
namelijk in een vak van de beuk
tegen de zuidzijde van het midden
schip. Gegegens over schilderwerk
in dit kerkgedeelte, verricht in
1586, vermelden dat de kapel
toen werd herschilderd met "rood
vermillioen".38 Bij een volgende
schilderbeurt, in 1596, bracht men
op het (witte) gewelf in dit kerkvak
beschilderingen aan, die onder
meer het rode St.Sebastiaanswa
pen voorstellen. Tijdens de jongste
restauratie zijn zij blootgelegd
(afb. 12).39 De kleuren van het Se
bastiaanswapen van Antwerpen
zijn ook bekend van het schilderij
"Schuttersfeest in een gildetuin"
(1496), dat aan de meester van
Frankfort wordt toegeschreven.
Het Sebastiaanskruis is daarop on-
Het embleem met de pijlen.
Voor wie aanneemt, dat het wa
penschild dat van Sint Sebastiaan
is, vormt het embleem met de pij
len geen vraagstuk. De handboe
ken over heiligenattributen kennen
zonder uitzondering de pijl als één
van de kentekens van de heili
ge.4, Bij Jeruzalembroeders zou
men naast het meergenoemde
kruis eerder een embleem van
palmtakken kunnen verwachten,
zoals op een schilderij te Kampen
(afb.9). Deze broeders waren im
mers bekend om de palmtakken,
die zij bij de processie op Palmzon
dag meedroegen.
Slootmans heeft gewezen op het
Bourgondische kruis. Dit bestond
uit twee knoestige takken, die in
de vorm van een schuinkruis over
elkaar waren gelegd. Bij militair
gebruik (op vaandels e.d.) waren
de takken vaak gestoken door het
vuurijzer, eveneens een Bourgon
disch symbool.44 Een verdere ont
wikkeling vormde het vervangen
van de takken door pijlen. Het ge
bruik van een dergelijk symbool
werd in 1446 toegestaan aan het
Sebastiaansgilde van leper, in
1485 aan dat van Oudenaarde.45
Het is op het bovenvermelde Ant
werpse schilderij uit 1496 ook te
zien op twee vaandels (afb. 11) en
op de mouwen van enige daarop
afgebeelde de personen (afb. 10).
De gewelfschildering uit Antwer
pen. hierboven eveneens vermeld,
De Waterschans nr. 2 1989
8. Wimpel of standaard van het
Sint Sebastiaansgilde te Antwer
pen. Zowel het grote kruis als de
kleine kruisjes zijn in geel afge
beeld op lichtrood doek; krukken
aan de kruisuiteinden ontbreken.
Detail van het onder afb.5 ge
noemde schilderij.
7. Wapen van Sint Sebastiaan,
gehouden door twee engelen. Het
grote kruis raakt de randen van
het schild. De kruizen zijn van
goud in een rood (ovaal) schild.
Detail van een altaar in de Sint
Walburgskerk te Oudenaarde. Foto
H. Bos, 1988.
De Waterschans nr. 2 1 989
9. Wapen van de Jeruzalembroe-
derschap te Kampen op het por
tret van Elaert Cromlmje. Op het
witte wapenschild een lichtrood
krukkenkruis, geplaatst op twee
schuingekruiste, bruine (oorspon-
kelijk groene 7) palmtakken. Schil
derij op paneel, ca. 1545, in het
Stadsziekenhuis te Kampen. Foto
Th.A.J. Piederiet, Kampen.
10. Embleem van het Bourgondi
sche vuurijzer, doorstoken met
twee gekruiste pijlen en omringd
met vlammen. Detail van het on
der afb.5 vermelde schilderij.
7 7. Banieren of vaandels met het
embleem van het Bourgondische
vuurijzer, doorstoken met pijlen.
Het embleem is in wit op groen
doek afgebeeld. Detail van het on
der afb. 5 vermelde schilderij.
