24 25 De Waterschans nr. 2 1989 combineert het Bourgondisch kruis met gekruiste pijlen, mist het vuu rijzer, maar beeldt de vuursteen af, waaruit vlammen rondspatten (afb.12). Een voorbeeld vlakbij Bergen op Zoom vormt de schilde ring op een kolom in de kerk te Sint Maartensdijk op het eiland Tholen. Het is daar vergezeld van schilden met het Sebastiaanskruis ,..46 Het embleem met de pijlen te Bergen op Zoom mist het vuurij zer. Takken zijn het zeker niet. Slechts het embleem van Sint Se- bastiaan blijft als mogelijke beteke nis over. Conclusie De rode kleur van de wapenschil den, afgebeeld in de Rode Kapel te Bergen op Zoom, het embleem met de pijlen, ja zelfs de rode be schildering zelf, die een Antwerpse parallel kent, geven onmiskenbare aanwijzingen die op het Sebasti- 12. Embleem, gevormd uit het Bourgondische kruis en twee ge kruiste pijlen, vergezeld van vlam men en van wapenschilden van Sint Sebastiaan. Op het laatste zijn alle kruizen breedarmig voor gesteld. Gewelfschildering, 1596, in de Lievevrouwekerk te Antwer pen. Foto H. Bos, 1985. aansgilde duiden. Andere veron derstellingen blijken niet houd baar, omdat zij in strijd zijn met de historische feiten en met eeuwen lange tradities, die niet alleen te Bergen op Zoom, maar ook elders een rol spelen. Dergelijke voorstel lingen spreken hun eigen taal, die verstaan kan worden door zijn licht elders op te steken; Bergen op Zoom lag ook in de Middeleeuwen niet op een eiland. De conclusie kan slechts zijn, dat de kapel zijn beschildering aan het Sebastiaans- gilde dankt. Dat wil niet zeggen, dat medegebruik door andere gil den of broederschappen bij voor baat moet worden uitgesloten. Wordt daarvoor ooit een bewijs gevonden, dan wordt daarmee de betekenis van de symbolen echter nog niet ontkracht*. NOTEN 1. Archief Rijksdienst voor Monumentenzorg te Zeist, rapport van W. Haakma Wagenaar, "De Rode kapel" in de Gertrudis- kerk te Bergen op Zoom 1970-1971. 2. K. Slootmans, Bergen op Zoom. een stad als een huis (Zaltbommel, 1974) 155. 3. P. Le Blanc,"De beschildering van het interieur", in: Bergen op Zoom. gebouwd en beschouwd (Alphen aan den Rijn, 1987) 174-177. 4. J. van Herwaarden, Pelgrimstochten (Bussum, 1974) 43, 45; idem, "Geloof en geloofsuitingen in de late Middeleeuwen", Bijdragen en Medelingen tot de Geschiedenis der Nederlanden 98 (1983) 409-410. 5. Th. de Rouck, De Nederlandtschen Herauld (Amsterdam, 1645) 318; C.J.F. Slootmans, Jan metten Lippen (Rotterdam, 1946) 20-21; K. Slootmans, "Bergse bedevaartgangers in de middeleeuwen", De Ghulden Roos 46 (1986) 25-31. 6. C.J.F. Slootmans, De Heilig Kruis Ommegang uan Bergen op Zoom (Bergen op Zoom, 1946). 7. E.J. Nusselder, "De Sint Marthakapel te Delft. Een onderzoek", Bulletin K.N.O.B. 79 (1980) 51-87 R.J. Kolman, "De pelgrims van Jeruzalem te Kampen", Kamper Almanak (1987/88) 173-186. 8. J. Gaillard, Recherches sur l'église de Jérusalem a Bruges, suiui de données historique sur la Familie du Fondateur (Brug ge, 1843); J. Penninck, De Jeruzalemkerk te Brugge (Brugge, 1986) 11-13. 9. F.H. Mertens en K.L. Torfs, Geschiedenis uan Antwerpen 3 (Antwerpen, 1847) 96; F. Prims, Geschiedenis uan Antwer pen 18 (Antwerpen, 1940) 136. Vriendelijke mededelingen van Dr. Jan van den Nieuwenhuizen, stadsarchivaris van Ant werpen, zie ook de volgende aantekeningen over Antwerpen. 10. R. Dennys, Heraldry and the heralds (Londen, 1982) 85-91. Op deze materie hoop ik binnen afzienbare tijd elders nader in te gaan. 11. De Rouck, Herauld. 53-54; "Antwerpsche reizigers IX", De Vlaamsche School (Antwerpen, 1881) 194. 12. De Rouck, Herauld. 54; D.L. Galbreath en L.Jéquier, Lehrbuch der Heraldik (München, 1978) 163-164, 277. 13. P. Grierson. Münzen des Mittelalters (München, 1976) 167-168, 188 afb. 336. 14 G. Hill, A history of Cyprus (Cambridge, 1948) 220-211, fig.5; Grierson, Münzen. 262, afb. 579. Eerstgenoemde munt werd door Amalric, broer van koning Hendrik II en goeverneur van Cyprus, uitgegeven in de tijd, dat deze de vorstelijke macht waarnam (1306-1310). Dennys, Heraldry. 85-91, dateert deze munt te vroeg (in de tijd van koning Amalric I van Cyprus) De Waterschans nr. 2 1989 15. De Rouck, Herauld. 168-169. De ridders gebruikten oorspronkelijk een ander draagteken, namelijk het patriarchaal kruis (een kruis met twee dwarsbalken)F. Pasini-Frassoni. Histoire de l'ordre Militaire du Saint-Sépulchre de Jérusalem (Rome, ca. 1910) 59-78. Dit boek is vrij tendentieus en de nodige bewijsplaatsen ontbreken dikwijls. Wat er over kentekens in staat, schijnt in hoofdzaak betrouwbaar. Vriendelijke mededeling van Dr. L. Pirenne, voorm. rijksarchivaris in Noord- Brabant te 's-Hertogenbosch. 16. Onder meer op de groepsportretten van Jeruzalembroeders te Utrecht door Jan van Scorel, ca. 1525. J.A.L. de Meyere, Jan uan Scorel. 1495-1562. Schilder uoor prinsen en prelaten (Utrecht, 1981) 18-20; 44-47. 17. Onder meer op het schilderij 'De krypt te Bethlehem', anoniem, waarschijnlijk vervaardigd te Amsterdam, ca. 1520. Thans in rijksmuseum Het Catharijneconvent te Utrecht. Laatstelijk besproken in: De smaak uan de elite (cat. Amsterdams Histo risch Museum, 1986) 21. 18. M. Carasso-Kok, "Der stede scut", in M. Carasso-Kok en J. Levy-van Halm (red.), Schutters in Hollandkracht en zenu wen uan de stad (catalogus F. Halsmuseum Haarlem, 1988) 16-35. 19. SA, voorl.inv.nr. 238, stadsrekening 1412/1413, fol.5, 5v. 20. SA, voorl.inv.nr. 241.1, stadsrek. 1447/1448, fol.11, 12v. 21. SA, voorl.inv.nr.R 213, fol.284, akte van 18 december 1461. 22. SA, voorl.inv.nr. R 214, fol.98v, akte van 7 februari 1472. 23. ARR inv. nr. 649.2, rentmeestersrekening 1484/1485, fol.2; SA, voorl.inv.nr. R 218, fol. 10, akte van 17 juni 1524. 24. SA, voorl.inv.nr. R 233, fol.66v, akte van 8 maart 1630. 25. SA, voorl.inv.nr. R 218, fol.10. 26. K. De Wilde, Beschermheiligen der gilden. Cursus Gildebegeleider van de Antwerpse Conventiegilden (Antwerpen, 1985) Sebastiaan 1-11. 27. H. Braun, Tracht und Attribute der Heiligen (Stuttgart, 1943) 642-649; BibUotheca Sanctorum (z.pl. 1961-1970) 776-781. 28. Ch.C. M. de Mooij, "De Bergse schuttersgilden en de Berg op Zoomse Schuilkerk" in: De nieuwe start uan een schutters gilde (Bergen op Zoom, 1986) 57-63. 29. J.A. Jolles, De schutterijen en schuttersgilden uan Noord-Brabant, een overzicht uan hetgeen nog bestaat 1 ('s- Hertogenbosch, 1933) 9; J.A.J. Becx, "De wapens van Sint Joris en Sint Sebastiaan", De Gildetrom 16 (1969) 61-62; J. M. Th. Meissen, Sint Sebastiaan (Eindhoven, 1982) 10-11. 30. H. Godar, Histoire de la Gilde des archers de Saint Sébastien de la uille de Bruges (Brugge, 1947) 49-50; M. De Schrijver, "Over handbooggilden. Schutterssymboliek", De Gildebode 2 (1988) 28-29, 50-51. 31. Binnen afzienbare tijd hoop ik elders dieper op deze materie in te kunnen gaan. 32. H. Godar, Histoire, 27,28,275,276,335; L. De Vliegher, De huizen te Brugge (Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen 2-3, Tielt, 1975) 49-50. 33. H. Pede, De ridderlijke en koninklijke Gilde Sint-Sebastiaan te Oudenaarde door de eeuwen heen (Oudenaarde z.j.). 34. G.N. de Stoppelaar, Het Schuttengilde uan den edelen Handboog, confrérie van St. Sebastiaan, te Middelburg (Middel burg, ca. 1886) 19, 100, 108, 214 en 257. Schutters in Holland. 312 nr. 131. 35. Schutters in Holland, 307 nr. 122, vergelijk 343 nr. 167. 36. H. Janse, Stads- en dorpskerken in Noord-Holland (Zaltbommel, 1969) afb. 29 (foute datering in het onderschrift); W. Kloek, Gewelfschilderingen in de Oudekerk te Amsterdam (Amsterdam, 1975) afb. 19. 37. F. Prims, Geschiedenis uan Antwerpen, dl. 18 (Antwerpen, 1940) 100 idem, Antwerpiensia 13 (Antwerpen, 1939) 358- 359; J. Van Brabant, Rampspoed en restauratie (Antwerpen, 1974) afb. tegenover blz.350. 38. Prims, Antwerpiensia. 322-325; Van Brabant, Rampspoed. 48. 39. De restauratie uan de Onze-LieuevrouwekathedraaI te Antwerpen 1965-1983 (Antwerpen. 1983) 40, afb. op 42. 40. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, Beschrijvende catalogus. Oude Meesters (Antwerpen, 1959) 153- 154; P. Vandebroeck, "Bij het "Schuttersfeest (1493) en het "Dubbelportret" van de Meester van Frankfort", Jaarboek uan het Koninklijk Museum uoor Schone Kunsten (Antwerpen, 1983) 15-32. Ik dank Dr. P. Vandebroeck te Antwerpen voor zijn hulp bij het verwerven van afbeeldingen van dit schilderij. 41. P. Génard, Wapenboek der Antwerpse gemeenteinstellingen sedert de vroegste tijden tot op onze dagen (Antwerpen, 1883) 173. PI. XXVIII. 42. W.A. van Ham, "Het vaandel van het Sint Sebastiaansgilde", Vexilla Nostra 22 (1987) nr. 149, 38-39. In een "kleine toevoeging" beweert de redactie van dat tijdschrift, dat het gildevaandel van St.Sebastiaan een "heraldische fout" zou be vatten. De vorm van het kruis zou niet overeenstemmen met die, welke aan het Jeruzalemskruis moet worden gegeven. Vergelijking met heraldische handboeken wijst echter het tegendeel uit. De redactie weigerde mijn reactie te plaatsen, waarmee haar handelwijze wel in een merkwaardig daglicht komt te staan. 43. Braun, Tracht und Attribute. 647; J.J.M. Timmers, Christelijke symboliek en iconografie (Weesp, 1985) 296-297, nr.804. 44. F. Deuchler, Die Burgunderbeute. Inuentar der Beutestücke aus den Schlachten von Grandson, Mürten und Nancy (Bern, 1963); W.A. van Ham, "Het Bourgondisch Kruis, een eeuwenoud symbool", in: De Nieuwe start. 37-56. 45. A. Vandenpeereboom, Des Ghildes/ Ghilde de St. Sébastien d'Yprès (leper, 1861) 14, 15, 68-77; Pede, Sint-Sebastiaan. 19. 46. De pilaren zijn okergeel geschilderd; de schilden vertonen geen eigen kleur (meer). Blijkens vriendelijke mededeling van J. Zuurdeeg, gemeentearchivaris van Tholen, zijn over een Sebastiaansgilde te Sint Maartensdijk geen gegevens beschik baar. Nadat dit artikel gezet was bezocht ik de kerk te Zaltbommel, alwaar zich een gewelfschildering van de marteling van Sint Sebastiaan bevindt, waarbij een rood fond doorloopt langs de pilaar, waartegen zijn altaar heeft gestaan. Zowel op het gewelf als op het rode fond bevinden zich wapenschilden van de heilige. Zie D.J. Smeenk.De Sint Maartenskerk te Zalt bommel (Zaltbommel. 1986) 38. Met dankbaarheid vermeld ik de enthousiaste medewerking aan het totstandkomen van dit artikel door de heer A. Laane, hoofdman van het Sint Sebastiaansgilde van Bergen op Zoom - Borgvliet.

Periodieken

De Waterschans | 1989 | | pagina 5