Tradities herlevenvraagstukken blijven:
X
A
50
^nfiav7
51
bij de inwijding van de nieuwe Sint Gertrudiskapel
U
t
De recente inwijding van een
Sint-Gertrudiskapel aan de Zee
kant betekent een nieuwe mijlpaal
in de historie van een lokale en re
gionale traditie. Lokaal, omdat
Sint Gertrudis in de Middeleeuwen
patrones van de stad Bergen op
Zoom was én van de kapel van het
aangrenzende dorp (Oud-) Borg-
vliet. Regionaal omdat verspreid
over West-Brabant de verering
eveneens voorkwam te Geertrui-
denberg, te Prinsenbeek bij Breda,
te Heerle bij Wouw, via Bergen op
Zoom en Borgvliet naar het ver
dronken dorp Hildernisse en van
daar langs Ossendrecht naar Zand
vliet. Vooral de concentratie langs
de Schelde is opvallend.1
De historische betekenis van de
traditie is duidelijk het bestaan
daarvan vormt een waardevolle
aanwijzing bij het vormen van me
ningen en opvattingen over de
vroegere geschiedenis van stad en
streek.
De verering van Sint Gertrudis van
Nijvel was in de late Middeleeuwen
bijzonder populair. De heilige heeft
werkelijk geleefd en aangezien de
voornaamste feiten uit haar be-
V
WILLEM VAN HAM
staan door een tijdgenoot zijn vast
gelegd hoeft daarover geen twijfel
te bestaan. Weldra ontstonden
rond haar persoon tradities en le
genden. Afgezien van een histori
sche kern is bij dit soort gegevens
een zekere ongecontroleerde
"creativiteit" in het spel.
Gertrudis was de dochter van Pe
pijn van Landen, een Frankisch
hofmeier (bestuursambtenaar) en
één van rijkste grondbezitters uit de
Haspengouw (in België)Mogelijk
had hij zijn bezittingen te danken
aan de gunst van zijn heer, de Me-
rovingische koning Dagobert
(overleden 639)Deze vorst had
aan bisschop Amandus land te Nij
vel geschonken om een klooster te
stichten. De stichting werd vervol
gens in samenwerking met Pepijns
vrouw Itta gerealiseerd. Hun doch
ter Gertrudis werd in 626 geboren
en deed reeds jong haar intrede in
het genoemde klooster, dat zich
ontwikkelde zich tot een van de be
kendste abdijen van de Nederlan
den. Over haar sterfjaar is men het
nog niet eens dit kan 653, 659 of
664 geweest zijn. Zij liet haar bezit
tingen na aan de abdij deze ston
den sindsdien bekend als het erf
deel van Sint Gertrudis. Tot zover
de feiten thans de tradities en de
legenden.2
Hieronder worden alleen de tradi
ties van Bergen op Zoom en Borg
vliet besproken. Tegen de achter
grond van een veranderend land
schap wordt de geschiedenis sa
mengevat van de objecten, die de
tradities en legenden alhier gestalte
gaven de kapel en de bron van
Sint Gertrudis. In de behandeling
van het onderwerp is tot dusverre
helaas sprake van bepaalde mis
verstanden en van verwarring. Die
gebreken in de geschiedschrijving
worden gesignaleerd en ontmas
kerd om tot een zuivere weergave
van de feiten te geraken. Bij het
onderzoek is gebleken, dat niet alle
wetenschappelijke kwesties oplos
baar zijn, maar dat mag men van
de geschiedschrijving niet altijd
verwachten. In het slotwoord wor
den een aantal conclusies getrok
ken, die naar ik mag hopen, kun
nen bijdragen tot een toekomstig
onderzoek van deze materie.
De Gertrudistraditie
De traditie plaatst te Bergen op
Zoom een landgoed (villa), dat aan
de abdij van Nijvel zou hebben be
hoord en afkomstig zou zijn uit het
erfdeel van Gertrudis. Daarbij doet
men een beroep op twijfelachtige
bronnen en op de bewering, dat de
kerk van Bergen op Zoom in 654
door haar zou zijn gesticht. Dit laat
ste neemt men, zeker sinds het
midden van de zeventiende eeuw,
als waarheid aan. Daarbij doet
men een beroep op geschreven
bronnen van twijfelachtige kwali
teit. Deze documenten zijn, zeker
voor het grootste deel, vals of on
betrouwbaar.3
Het is de vraag of men in zijn afwij
zing zo ver moet gaan als wijlen Al-
bert Delahaye. Deze archivaris was
een fervente bestrijder van legen
den en overleveringen. Hij heeft
aan het vraagstuk "Sinte Gertrudis
in Brabant" ruim aandacht ge
schonken. Daarbij neemt Bergen
op Zoom een opvallende plaats in.
Hij stelt, dat door de afwezigheid
van gegevens niet te zeggen is, hoe
de abdij van Nijvel aan haar bezit in
Brabant en met name te Bergen op
Zoom is gekomen. Delahaye ver
onderstelt, dat de abdij door de
heer van Breda is ingeschakeld bij
het ontginningswerk (vanaf de
twaalfde eeuw). Ook kan de voog
dij van de hertog van Brabant over
de abdij van invloed zijn geweest.
Volgens hem zijn de gegevens over
Sint Gertrudis en haar bezit van
een omstreeks 1230 vervalste akte
afgeleid.4
In elk geval maakte de abdij van
Nijvel aanspraken op goederen of
rechten alhier. Een zogenaamd
tiende-eeuwse akte en een nog
verdachter vermelding, die uit de
zelfde tijd zou dateren, geven geen
enkele zekerheid voor de werkelij
ke situatie.
De rechten van de abdij te Bergen
op Zoom werden in de eerste helft
van de dertiende eeuw door de he
ren van Breda en zijn leenmannen
aangetast. De abdij gaf in 1246 de
strijd op en deed tegen een jaarlijk-
WA
se betaling afstand van haar be
voegdheden. Pas in de vijftiende
eeuw beschikken we over gege
vens, die het bestaan van een ver
ering van Sint Gertrudis te Bergen
op Zoom bevestigen.5 Het zegel
van het in 1428 gestichte kapittel
van de parochiekerk bevat haar
beeld.6 Het feit, dat de kerk aan
haar gewijd was, kan op zich een
reden vormen om te vermoeden,
dat althans een deel van de overle
vering die een band tussen Nijvel
en Bergen op Zoom veronderstelt,
juist is.
Moeilijker is de kapel van Borgvliet
in een traditioneel kader te plaat
sen. Dat het bedehuis aan Gertru
dis was toegewijd kan worden ver
klaard uit het feit, dat het gebouwd
was op gebied van de parochie
Bergen op Zoom. De eigendom
van het gebouw is ca. 1523 over
gegaan uit handen van de schepe
nen van Borgvliet aan Jan III, heer
van Bergen op Zoom. Zoals een
echte Glymes betaamt, liet hij niet
na de eredienst en de heiligenvere
ring te bevorderen, onder meer
door het "adopteren" van de Ger
trudiskapel. Dit gebouw bestond
reeds in de eerste helft van de vijf
tiende eeuw (zie hierna). In de vol
gende eeuw plaatste de schepen
bank van Borgvliet een beeld van
Sint Gertrudis op haar zegel, ver
gezeld van het wapen van de fami
lie van de heren van Bergen op
Zoom uit het huis Glymes.7 Ster
ker staat Borgvliet in het licht van
de legenden.
Sint Gertrudislegenden
Rondom Gertrudis bestaan van
ouds een aantal legenden, die al
dan niet in verbinding met Bergen
op Zoom of Borgvliet worden
gebracht. In de zeventiende eeuw
nam men aan dat Gertrudis hier
verbleven zou hebben en hier een
kloostertje zou hebben bewoond,
waarvan de kapel door Amandus
zou zijn gewijd. Hierin voelde men
zich gesterkt door een twijfelachtig
fragment van een overigens geheel
onbekende oorkonde en aan de
•ij
hand van de volkomen vervalste
stichtingsakte van de Limburgse
abdij Thorn8 Volgens anderen zou
dit feit te Geertruidenberg geplaatst
moeten worden. De vroegere
bisdom-archivaris van Breda, Mer-
kelbach van Enkhuizen, bracht de
activiteiten van Amandus even
eens in verband met de Don-
gestad. Wel noemt hij Bergen op
Zoom als onderdeel van een ko
ningsgoed, dat vóór 653 geheel
West-Brabant omvat zou hebben.
Dit had als kern de villa Berghis in
de gouw Scaldis (Schelde) ook
Borgvliet maakt daarvan deel uit.''
De geschiedschrijvende pastoor
Krüger vertelde, dat volgens "eene
onafgebrokene overlevering" de
heilige dagelijks uit Bergen op
Zoom naar Borgvliet ging om daar
te bidden. Eens voelde zij dorst en
omdat zij geen water kon vinden,
drukte zij haar stok of staf in de
grond, waardoor een bron ont
sprong.10
Uit middeleeuwse bronnen is het
"drinken van Sinte Gherden min
ne" bekend, dat plaats had. voor
rnen een lange reis ondernam. Een
verbinding tussen deze traditie en
het bestaan van een bron kan voor
de hand liggen. Slootmans somt
enige van die verhalen op.11
De eerste zinnige kritiek op deze le
genden kwam van pastoor Juten,
geschiedschrijver van het Bisdom
Breda. Hij veronderstelde, dat nie
mand aan de hand van de hem be
kende gegevens over de Gertrudis
kapel en over de bron een band
zou willen leggen tussen de devotie
van de katholieken tot de H. Ger-
,-rrprf
v|
,rc
n
b '1
De Waterschans nr. 4 1989
7. Zegel van het kapittel van Ber
gen op Zoom7 5e eeuw. Afdruk
1539.
De Waterschans nr. 4 1989
2. Zegel van de schepenen van
Ossendrecht, 7 6e eeuw. Naast de
heilige het wapen van het geslacht
Boutersem, heren van Bergen op
Zoom. Afdruk 1635.
3. Zegel van de schepenen van
Borgvliet, 16e eeuw. Vóór de hei
lige het wapen van het geslacht
Glymes, heren van Bergen op
Zoom. Afdruk 1535.
4. Afbeeldingen van de St.Ger
trudiskapel ("Sainte Gertruyden
het veerhuis van Vijfhuizen ("Vijf-
houysen") en van het kasteel
("Borchvliet"). Rechts de kerk van
het dorp Hildernisse. Fragment
van de Scheldekaart uit 1468.
Hf t
V if
Si"-;
At'
