u
14
15
f
f
9*
De Waterschans nr. 1 1 990
ver in een woud of op een berg of
zoals de H. Gerlach in de holte van
een eik, trokken de reclusen zich in
een kluis terug vlak bij de stad.
Reclusen zien we vooral sinds het
einde van de 11e eeuw,i4 op vele
plaatsen, maar zeer sterk in de
Zuidelijke Nederlanden, vooral in
dorpen en steden. Ze leefden in de
buurt van een kerk, kapel,
klooster, hospitaal of leprozenin-
richting. Veelal waren het vrouwen
van adelijke herkomst of de ver
mogende burgerklasse. Vaak is
men zich geheel zijn leven opslui
ten in zo'n kluis met drie vensters,
waarvan er een uitzicht had op het
koor van het heiligdom om de
diensten te kunnen bijwonen. Bin
nen de ommuring van zo'n kluis
bevond zich een tuintje voor
groenten en bloemen en om er een
luchtje te kunnen scheppen. Het
verkrijgen van een kluis beschouw
de men als een grote weldaad.
Voor het onderhoud van de celbe
woonsters stonden ouders belang
rijke bezittingen af.
Binnen het Bergse hof was ook
een kluis voor haar, die in algehele
eenzaamheid God wilde dienen.
Anna van Bergen, die op 15 juni
1563 te Bergen op Zoom over
leed, had in haar testament een
rente bestemd voor een kluis en de
bewoonster daarvan, in het begijn
hof. Aan de rentmeester H. van
der Heyden werd gelast dit bedrag
niet ten volle uit te betalen 58 maar
een deel voor het onderhoud van
de kerk te reserveren.39 Er bestaan
ook andere bewijzen dat er in het
begijnhof buiten Bergen op Zoom
kluizenaarsters leefden. Zo wordt
"Heylken opte cluyse" in de reke
ning van 1554 als overleden ge
meld.40
De domeinraad vond het in 1568
goed dat Janneke Verbeecke inge-
kluisd werd.41
Andere gemeenschappelijke
voorzieningen
Plattegrond van F. Hogenberg.
weest om gedeelten van het hof
voor andere doeleinden te gaan
gebruiken. In de laatste helft van
de 15de eeuw had Bergen de
laken-industrie ingeruild voor de
handel, maar toen omstreeks 1525
de buitenlandse kooplieden meer
naar Antwerpen dan naar Bergen
trokken, verviel de stad tot armoe
de. De stedelijke magistraat pro
beerde toen weer zoveel mogelijk
nijverheid in de stad terug te krij
gen en daarbij hoorde zeker de
laken-industrie weer bij. Voor deze
industrie was water nodig en er be
vond zich prima water in de turf
vaart vlak bij het begijnhof. En dan
wordt er op verzoek van de Heer
aan een zekere Gregorius d'Ayala
in 1534 een flink stuk grond in erf
pacht gegeven op het begijnhof.43
En om het bedrijfsleven wat te sti
muleren schonk de Heer uit zijn
bezittingen te Halsteren 54 bomen
voor de bouw van een huis en voor
de ramen van het bedrijf. Aanvan
kelijk schijnt het wel gefloreerd te
hebben.44
De begijnen waren bepaald niet
steeds gelukkig met zo'n bedrijf. Ze
probeerden, zo gauw als de gele
genheid zich voordeed, de panden
op te kopen want men wilde de
goede geest onder de begijnen be
waren. Een keizerlijk besluit in
1545 verbood echter het aanko
pen van vaste goederen zonder
voorafgaande toestemming. De
begijnen vroegen om die toestem
ming en wezen daarbij op dat die
wereldlijke personen nogal eens
banketten hielden, spelen deden
en andere zaken die niet bepaald
tot Gods eer waren en de begijnen
van hun devotie afhielden. Pas na
5 jaar kwam die gevraagde keizer
lijke toestemming!4:i
(wordt vervolgd)
Andere gemeenschappelijke voor
zieningen waren dikwijls een was-,
bak-, en slachthuis; een brouwerij,
waterputten, bleekvelden, en
"pleehuisjes". Ook kwamen er in
begijnhoven bedrijven voor.
Een bedrijf in het Bergse be
gijnhof
Het Bergse begijnhof heeft zich
nooit zo sterk ontwikkeld als de
stichters er van hadden gehoopt.42
Dit is wellicht ook de reden ge-
Bergen op Zoom in kaart en
beeld
In de serie Bergen op Zoom in
Kaart en Beeld is onlangs de ne
gende aflevering verschenen. Het
is een fraaie in kleur uitgevoerde
reproduktie van een handgeteken-
de kaart van omstreeks 1750, die
de vesting Bergen op Zoom en de
linie naar Steenbergen weergeeft.
Het origineel van deze zeldzame
Franse kaart bevindt zich in de col
lectie van de Gemeentelijke Ar
chiefdienst alhier.
U kunt deze reproduktie tegen be
taling van 12,50 afhalen bij de
balie in de leeszaal van de Ge
meentelijke Archiefdienst.
Blokstallen 2. tel. 01640-41930.
Als U geabonneerd bent op de se
rie Bergen op Zoom in Kaart en
Beeld, ontvangt U automatisch be
richt over het afhalen van de prent.
De Waterschans nr. 1 1990
NOTEN
Afkortingen
R A. - rechtelijk archief
S.R. - stadsrekeningen.
1. Gegevens over het Bergse begijnhof zijn vooral te vinden in: H. Levelt. Het begijnhof buiten Bergen op Zoom, Bergen op Zoom 1924.
G. Juten. Het begijnhof te Bergen op Zoom. Taxandria jrg. 37. 4e reeks 1930. G. Juten. Het begijnhof te Bergen op Zoom. Taxandria jrg.
38. 4e reekd 1931. N.B. Van de door deze auteursgebruikte archiefstukken vermeldden we steeds de gedrukte bron. Vanwege verplaatsing
van deze oude archieven zijn de huidige vindplaatsen elders aanwezig. Zo zijn de rechtelijke archieven, waaronder de registers van opdrachten,
reeds meer dan 50 jaar geleden van 's Hertogenbosch naar Bergen op Zoom overgebracht; het archief van de markiezen, toen nog genoemd
Commissie van Breda, sinds meer dan 40 jaar vanuit het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage in bewaring gegeven. Cartularia (overgeschre
ven schepenbrieven) en Regesten (o.a. over het proces van de pastoor)die op het begijnhof betrekking hebben, onder te verdelen in schepen
brieven die handelen over het begijnhof in het algemeen, over de zieken en over de bejaarden in het Coelgenenconvent. stadsrekeningen.
2. L. Philippen. De begijnhoven. Antwerpen 1918 pg. 97. 3. Levelt pg. 11. 4. J. Laenen. Kerkelijk en godsdienstig Brabant vanaf 13e tot
15e eeuw. Antwerpen 1935 pg. 70. 5. Zie 1. 6. Juten 1931 pg. 12. 7. Juten 1931 pg. 12. 8. Juten 1931 pg. 12. 9. Juten 1931 pg. 12
10. Juten 1931 pg. 12. 11. Een huys bynnen de muyren van het begijnhof vast aen de poorte jegens over der poorterssen huys: in: Juten
1931 pg. 12. 12. Deze wordt reeds in 1412 vermeld. Ze was geflankeerd door twee torens, waarvan er één zeker in 1471 bestond. In: Juten
1931 pg. 12. 13. De H. Geertrek. 1563-64. Men spreekt daar van de Begijnenpoorte. In: Juten 1931 pg. 12. 14. Stadsrek.fol. 180, akte
van 21 oktober 1429. 15. W. van Ham, C. Vanwesenbeeck. Gids voor oud Bergen op Zoom. Antwerpen/Haarlem 1983 pg. 383-385. 16.
Juten 1931 pg. 14. 17. F. Koorn. Begijnhoven in Holland en Zeeland gedurende de Middeleeuwen. Assen 1981 pg. 56. 18. Stadsarchief
Bergen op Zoom: register met stadsprivilegiën sedert 1357(-1517) in: Levelt pg. 28. 19. Bijlage I, afd. III in: Levelt pg. 28. 20. Levelt pg.
20. 21. Zij was getrouwd met burgemeester Berth, van der Voort: op jonckvrouwe Beatricen van der Voorts Huysingen in de begijnhove,
28.00 tichelen. Juten 1931 pg. 14-15. 22. Cartularium van het begijnhof buiten Bergen op Zoom afd. III, Regesten 11.12.13. in: Levelt pg.
28. 23. Stadsarchief Bergen op Zoom. Register met besluiten v.d. Magistraat en Breeden raad sedert 1578(-1572) in: Levelt pg. 28. 24. Levelt
pg. 20: hij noemt dit convent ook wel het Groot Convent. 25. Een rentebrief van 29 april 1523 spreekt reeds over "de scolieren van den begijn
hove". 26. Resolutiën van den Breeden Raad: opten XXIIIen dach van December 1476 es overdraghen, dat men copen soude het huys by
Simon Everdeys omme aldaer een straet te makende. In: Juten 1931 pg. 15. 27. Juten 1931 pg. 15. 28. Philippen pg. 28. 29. Philippen
pg. 97. 30. Juten 1931 pg. 14. 31. Levelt pg. 20. 32. Philippen pg. 124-126. 33. S.R. 1497. 1 maart 1498: gedect den torre van der kercken
van de begynhove met schalyen. In: Juten 1930 pg. 65. 34. In: Juten 1930 pg. 65. 35. Juten 1930 pg. 66. 36. Levelt pg. 43. 37. D. Doerr.
Das Institut der Inclusen in Süddeutchland Münster 1934. 38. Juten 1931 pg. 16. 39. R A. 's Grav.: C. v. Br. n. 618 rek. 1563-64. In: Juten
1931 pg. 16. 40. Zie 39 n. 602. 41. N. 256 in: R:A: 's Grav. C. v. Br.; 18 juni 1568. In: Juten 1931 pg. 16. 42. Juten 1931 pg. 16. 43.
Juten 1931 pg. 18. 44. S.R. 1544-45 in: Juten 1931 pg. 18. 45. Chambre des Comptes n. 643 f. 255. in: Juten 1931 pg. 19.
Onlangs ontving de redactie een
alleraardigst en interessant tijd
schrift; "DEVOTIONALIA", een
uitgave van de gelijknamige stich
ting te Eindhoven. Voorzitter van
de stichting is pater Dagobert Goo-
ren uit St. Oedenrode.
Voor 15, per jaar ontvangt U zes
keer het tijdschrift. Zelf zegt de
stichting het volgende over haar
activiteiten:
De Stichting heeft ten doel:
Het door middel van het publice
ren van gegevens, kontakten te be
vorderen tussen personen die de
gebruiksvoorwerpen van de
"Rooms-Katholieke Volksdevotie"
verzamelen en bestuderen, zowel
inzake het bijeenbrengen van ma
terialen als het raadplegen van lec
tuur erover.
Secretaris: A. de Greef
Ferd. Huyckstraat 6
5625 CP Eindhoven
tel.: 040-437136.
vervolg: Benego-dag
Uitgenodigd op dit tweede congres
zijn leden van heemkundekringen,
gemeentebestuurders en allen die
de heemkunde een warm hart toe
dragen! Dat zal dus een drukke dag
worden!
Na de ontvangst houden drs. Wies
van Leeuwen en Francis Brenders
van de provincie Antwerpen een
inleiding over het onderwerp:
"De Monumenteninuentarisatie in
het verscheurde Hertogdom Bra
bant".
Na de inleidingen wordt U per bus
door de omgeving van Etten-Leur
gereden waar U speciaal gewezen
zal worden op de aldaar aanwezige
monumenten. Regelmatig zal
daarbij worden uitgestapt.
A propos: direct na de inleidingen
wordt U een heuse Brabantse Kof
fietafel aangeboden!
De dag wordt besloten om onge
veer 17.00 uur met een aperitief
opnieuw in het gemeentehuis van
Etten-Leur.
een zeer interessante dag derhalve.
De kosten? Inclusief koffietafel
32,50 en Bfrs. 600 per persoon.
Inlichtingen worden U gaarne ver
schaft door de kring Jan uten Hou-
te, telefonisch te bereiken op num
mer: 01608-20920.
vervolg: Leergang Volkskunde
- 10 oktober: Van Palmbos naar 't
strooike. Door R. van Caere.
Brabantse gebruiken en gewoon
ten in de periode 1900-1920 bij
geboorte, trouwen en overlijden.
Naast het verhaal kunnen diverse
voorwerpen gedemonstreerd wor
den.
- 21 november: Bidprentjes in Bra
bant tussen 1840 en 1986. Door:
A. van der Zeyden.
Bidprentjes worden uitgegeven
naar aanleiding van het overlijden
van een bepaalde persoon. Ze
wekken op tot gebed voor het zie-
leheil van de overledene en zijn te
vens bedoeld om de herinnering
aan de gestorvene levend te hou
den. Aan de hand van een kleine
Brabantse collectie bidprentjes, de
collectie Strouken, wordt de ont
wikkeling van het bidprentje ge
schetst tussen 1840 en 1986. Het
bidprentje evolueerde in die perio
de van bidprentje tot gedachte
nisprentje. Op de beeldzijde wordt
steeds vaker een landschapsfoto
afgebeeld in plaats van de daar
vóór gebruikelijke religieuze afbeel
ding. Deze ontwikkelingen worden
in verband gebracht met verande
rende opvattingen over de dood.
De lezing wordt geïllustreerd met
behulp van dia's.
