De stadspoorten van Bergen op Zoom 30 37 door: W. VAN HAM De stadspoorten van Bergen op Zoom vormden tot aan de ont manteling van de vesting belangrij ke zaken voor iedere stedeling en bezoeker. Daar immers was een uit- respektievelijk ingang van de vesting daar kon men worden ge controleerd en moest men tol- of poortgeld betalen. Een poort vormde een zwak punt in de ver dediging van de stad de wal of muur werd er immers onderbro ken. Vandaar dat men er een doorgang boven bouwde. Boven op werd een vaak een wachthuis geplaatst. Meestal flankeerden to rens het poortgebouw, waarvan daan men iedere ongewenste in dringer desnoods onder vuur kon nemen. Op de Lievevrouwepoort na zijn alle poorten uit de stad ver dwenen. Waar zij stonden, reali seert men zich vaak niet. De be doeling is, in deze bijdrage aan te geven, waar hun plaats binnen de tegenwoordige stad gevonden kan worden. Honderd procent zeker heid is daarbij niet te geven, al is door Han Bos van betrouwbaar materiaal gebruik gemaakt om de ze plaatsen in kaart te brengen. We beginnen met de Steenbergse- poort. De Steenbergsepoort Deze poort wordt het eerst ge noemd in 1359. De naam is duide lijk via de Steenbergsestraat kon men deze poort bereiken, die een uitgang verschafte naar de weg die naar Steenbergen leidde. De poort lag in een tamelijk hoog terrein; de gracht ervoor was daarin diep uit gegraven en heette dan ook de Diepveste. Belangrijke gegevens over de middeleeuwse poort bevat de stadsrekening van 1443; in dat jaar is de bestaande poort afgebro ken en door een nieuw gebouw vervangen. De nieuwe poort kreeg in 1484 een gewelf. Mr. Anthoenis Keldermans leverde dat jaar 250 voet "odinen" (arduin) aan het "wit gehouwenen werk" (het witte steenwerk) van de poort. In 1509 vonden weer vernieuwingen plaats; acht jaar later kreeg de poort een "crone" (bekroning) en kantelen1 De poort is - zij het 100 meter schetsmatig - te zien op de beken de kaart van Jacob van Deventer. Evenals de Lievevrouwepoort had deze poort een zogenaamde voor poort. Men kon dus van buitenaf de poort niet onmiddellijk benade ren (afb.l en 2) In 1585 en nadien opnieuw in april 1587 drong de militaire gouver neur van Bergen op Zoom erop aan, een ravelijn (door grachten omringd driehoekig vestingwerk) vóór de poort aan te leggen. Op kaarten, die het beleg van 1588 voorstellen, ligt er inderdaad een ravelijn. In 1589 vatte men het plan op, dit werk door wallen met de stadsmuren te verbinden, waar door een "bolwerk" zou ontstaan. Dit is in het volgende jaar gereali seerd. Een nieuwe poort werd ge plaatst in de westelijke flank van dit nieuwe vestingwerk. De deuren uit de oude poort werden vergroot en naar de nieuwgebouwde overge bracht. Deze was in baksteen opge trokken, hoewel er onderdelen van arduin waren. In 1595 is er een portaal in de poort gebouwd; in 1596 kwam er een nieuw voor werk of voorpoort, bestaande uit palissaden (aangepunte palen) rr ff Twee jaar nadien is ook tussen de oude en de nieuwe poort een rij van dit soort palen geplaatst. Bij een aanval door Spanjaarden in 1605 is de nieuwe poort zwaar be schadigd en moest hersteld wor den. In 1628 zijn er aan de poort steunmuren aangebracht Op de enig bekende voorstelling van deze poort, een tekening van Valentijn Klotz uit 1671 is te zien, dat het gebouw desondanks verzakt was. De voorpoort van palissaden was ondertussen verdwenen en door een simpel hek vervangen. Ernaast stond een wachthuis. Het boven op de poort aangebrachte wacht- gebouw heeft niet bepaald een fraai uiterlijk. De dubbele ophaal brug rust op een woud van palen (afb. 3-5). De aanleg van de nieuwe vesting werken naar plannen van Coe- hoorn leidden reeds in 1702-1704 tot het verleggen van de stadsuit- gang naar de oostelijke flank van het oude bolwerk, dat echter nog bijna 40 jaar gehandhaafd bleef. Bij het voltooien van de aanleg in 1741 - 1742 is inplaats van het Steenbergse bolwerk het bastion Ginkel aangelegd (afb.5). De nieu we stadsuitgang kwam in de ooste lijke flank van dat vestingwerk te liggen.3 De poort bestond uit een doorgang, geflankeerd door twee muren, aan de landzijde beëindigd door twee pijlers met daarin deu ren. De brug voor de poort voerde over de gracht noordwaarts; van daar boog de weg over het lunet Steenbergen westwaarts om. Via een brug over de droge gracht van dat lunet bereikte men tenslotte de Halsterseweg. Het beeld van de si tuatie is bewaard door enige foto's, die nog voor het slopen van de vesting werden gemaakt (afb. 7-8). Reeds in juni 1869 werd de aan besteding gedaan van het vervan gen van de brug door een aarden 100 meter dam en het slopen van de poort en van een deel van het bastion Gin kel. In juni 1871 is de weg van de Steenbergsestraat naar de Halster seweg recht getrokken waardoor de later Burgemeester Stulemeyer- laan genoemde verbinding ont stond. Wederom sloopte men een deel van het bastion Ginkel. De rest van de vestingwerken ver dween bij de slechting van het ge- De Waterschans nr. 2 1 990 7. Situatie van de Steenbergse poort, ca. 1560. Schaal 1:2000 Bron: stadsplattegrond van Jacob van Deventer (zie afb. 2). 1 Steenbergsepoort 2 Steenbergestraat De Waterschans nr. 2 1 990 2. De Steenbergespoort en omge ving ca. 1560. Detail van de stadsplattegrond van Jacob van Deventer, kon. Biblio theek, Brussel. 4. De Steenbergsepoort, detail van afb. 5. 5. De Steenbergespoort met brug en wachthuis, gezien vanuit het westen; 1671. Tekening van Va- lentijn Klotz. Rijksprentenkabinet, Amsterdam. 3. Situatie van de Steenbergse poort, ca. 1625. Schaal 1:2000. Bron: anonieme kaart, gemeentelij ke archiefdienst Bergen op Zoom, KM 196. 1. Steenbergespoort 2. Steenbergsestraat

Periodieken

De Waterschans | 1990 | | pagina 8