De stadspoorten van Bergen op
Zoom
30
37
door: W. VAN HAM
De stadspoorten van Bergen
op Zoom vormden tot aan de ont
manteling van de vesting belangrij
ke zaken voor iedere stedeling en
bezoeker. Daar immers was een
uit- respektievelijk ingang van de
vesting daar kon men worden ge
controleerd en moest men tol- of
poortgeld betalen. Een poort
vormde een zwak punt in de ver
dediging van de stad de wal of
muur werd er immers onderbro
ken. Vandaar dat men er een
doorgang boven bouwde. Boven
op werd een vaak een wachthuis
geplaatst. Meestal flankeerden to
rens het poortgebouw, waarvan
daan men iedere ongewenste in
dringer desnoods onder vuur kon
nemen. Op de Lievevrouwepoort
na zijn alle poorten uit de stad ver
dwenen. Waar zij stonden, reali
seert men zich vaak niet. De be
doeling is, in deze bijdrage aan te
geven, waar hun plaats binnen de
tegenwoordige stad gevonden kan
worden. Honderd procent zeker
heid is daarbij niet te geven, al is
door Han Bos van betrouwbaar
materiaal gebruik gemaakt om de
ze plaatsen in kaart te brengen. We
beginnen met de Steenbergse-
poort.
De Steenbergsepoort
Deze poort wordt het eerst ge
noemd in 1359. De naam is duide
lijk via de Steenbergsestraat kon
men deze poort bereiken, die een
uitgang verschafte naar de weg die
naar Steenbergen leidde. De poort
lag in een tamelijk hoog terrein; de
gracht ervoor was daarin diep uit
gegraven en heette dan ook de
Diepveste. Belangrijke gegevens
over de middeleeuwse poort bevat
de stadsrekening van 1443; in dat
jaar is de bestaande poort afgebro
ken en door een nieuw gebouw
vervangen. De nieuwe poort kreeg
in 1484 een gewelf. Mr. Anthoenis
Keldermans leverde dat jaar 250
voet "odinen" (arduin) aan het "wit
gehouwenen werk" (het witte
steenwerk) van de poort. In 1509
vonden weer vernieuwingen
plaats; acht jaar later kreeg de
poort een "crone" (bekroning) en
kantelen1 De poort is - zij het
100 meter
schetsmatig - te zien op de beken
de kaart van Jacob van Deventer.
Evenals de Lievevrouwepoort had
deze poort een zogenaamde voor
poort. Men kon dus van buitenaf
de poort niet onmiddellijk benade
ren (afb.l en 2)
In 1585 en nadien opnieuw in april
1587 drong de militaire gouver
neur van Bergen op Zoom erop
aan, een ravelijn (door grachten
omringd driehoekig vestingwerk)
vóór de poort aan te leggen. Op
kaarten, die het beleg van 1588
voorstellen, ligt er inderdaad een
ravelijn. In 1589 vatte men het
plan op, dit werk door wallen met
de stadsmuren te verbinden, waar
door een "bolwerk" zou ontstaan.
Dit is in het volgende jaar gereali
seerd. Een nieuwe poort werd ge
plaatst in de westelijke flank van dit
nieuwe vestingwerk. De deuren uit
de oude poort werden vergroot en
naar de nieuwgebouwde overge
bracht. Deze was in baksteen opge
trokken, hoewel er onderdelen van
arduin waren. In 1595 is er een
portaal in de poort gebouwd; in
1596 kwam er een nieuw voor
werk of voorpoort, bestaande uit
palissaden (aangepunte palen)
rr ff
Twee jaar nadien is ook tussen de
oude en de nieuwe poort een rij
van dit soort palen geplaatst. Bij
een aanval door Spanjaarden in
1605 is de nieuwe poort zwaar be
schadigd en moest hersteld wor
den. In 1628 zijn er aan de poort
steunmuren aangebracht Op de
enig bekende voorstelling van deze
poort, een tekening van Valentijn
Klotz uit 1671 is te zien, dat het
gebouw desondanks verzakt was.
De voorpoort van palissaden was
ondertussen verdwenen en door
een simpel hek vervangen. Ernaast
stond een wachthuis. Het boven
op de poort aangebrachte wacht-
gebouw heeft niet bepaald een
fraai uiterlijk. De dubbele ophaal
brug rust op een woud van palen
(afb. 3-5).
De aanleg van de nieuwe vesting
werken naar plannen van Coe-
hoorn leidden reeds in 1702-1704
tot het verleggen van de stadsuit-
gang naar de oostelijke flank van
het oude bolwerk, dat echter nog
bijna 40 jaar gehandhaafd bleef.
Bij het voltooien van de aanleg in
1741 - 1742 is inplaats van het
Steenbergse bolwerk het bastion
Ginkel aangelegd (afb.5). De nieu
we stadsuitgang kwam in de ooste
lijke flank van dat vestingwerk te
liggen.3 De poort bestond uit een
doorgang, geflankeerd door twee
muren, aan de landzijde beëindigd
door twee pijlers met daarin deu
ren. De brug voor de poort voerde
over de gracht noordwaarts; van
daar boog de weg over het lunet
Steenbergen westwaarts om. Via
een brug over de droge gracht van
dat lunet bereikte men tenslotte de
Halsterseweg. Het beeld van de si
tuatie is bewaard door enige foto's,
die nog voor het slopen van de
vesting werden gemaakt (afb. 7-8).
Reeds in juni 1869 werd de aan
besteding gedaan van het vervan
gen van de brug door een aarden
100 meter
dam en het slopen van de poort en
van een deel van het bastion Gin
kel. In juni 1871 is de weg van de
Steenbergsestraat naar de Halster
seweg recht getrokken waardoor
de later Burgemeester Stulemeyer-
laan genoemde verbinding ont
stond. Wederom sloopte men een
deel van het bastion Ginkel. De
rest van de vestingwerken ver
dween bij de slechting van het ge-
De Waterschans nr. 2 1 990
7. Situatie van de Steenbergse
poort, ca. 1560.
Schaal 1:2000
Bron: stadsplattegrond van Jacob
van Deventer (zie afb. 2).
1 Steenbergsepoort
2 Steenbergestraat
De Waterschans nr. 2 1 990
2. De Steenbergespoort en omge
ving ca. 1560.
Detail van de stadsplattegrond van
Jacob van Deventer, kon. Biblio
theek, Brussel.
4. De Steenbergsepoort, detail van
afb. 5.
5. De Steenbergespoort met brug
en wachthuis, gezien vanuit het
westen; 1671. Tekening van Va-
lentijn Klotz.
Rijksprentenkabinet, Amsterdam.
3. Situatie van de Steenbergse
poort, ca. 1625.
Schaal 1:2000.
Bron: anonieme kaart, gemeentelij
ke archiefdienst Bergen op Zoom,
KM 196.
1. Steenbergespoort
2. Steenbergsestraat