Het rusteloos gebeente (vervolg)
52
53
Wetenswaardigheden over de vijfde en zesde grafkelder en over de stof
felijke resten van de heren en vrouwenmarkiezen en markiezinnen van
Bergen op Zoom en hun verwanten
door KEES BOOIJ
De Waterschans nr. 3 1990
heeft Clijssen verbannen, het
woord is aan het colorisme.8
Clijssen maakte ook de cartons en
assisteerde bij de beschildering en
het glassnijden op het atelier van
Karei Mijnsbergen. Om deze grote
opdracht te kunnen uitvoeren ver
hoogde hij zijn werkplaats aan de
zijde van de Moeregrebstraat (ach
ter zijn huis aan de Rijke
buurtstraat). De oud-tekenleraar
van het Mollerlyceum, Huub de
Leeuw, studiegenoot van Piet
Clijssen aan de Tilburgse Acade
mie, heeft bij het maken van een
aantal ramen geassisteerd.
Clijssen is zeer goed geslaagd in
het vinden van de juiste schaal ten
opzichte van de ruimte; het feno
meen van de onderlinge sa
menspraak van de ramen wat kleur
en licht betreft; het afleggen van al
le neo-gotische zoetigheid.
Meesterlijk is de halverwege geda
ne vondst om te gaan variëren in
de grootte van de tafrelen. Geloof
maar dat de ontwerper met volle
inzet van zijn kunnen getracht heeft
met elk raam het vorige te overtref
fen.
Vermoedelijk om de linker-serie
niet te overstemmen in kleur en
helderheid heeft Clijssen de serie
glasramen aan de rechterzijde
meer getonaliseerd.
Er zijn mensen die vinden dat de
ramen van Clijssen niet het niveau
bezitten van die van een Eyck of
van een Nicolas. Dat mag zijn,
maar hebben ze daarom geen
bestaansrecht meer? Moeten bij
voorbeeld alle bassen, tenoren, so
pranen en alten maar van het to
neel verdwijnen, omdat zij niet de
kwaliteit van een D.F. Diskau, een
Caruso, een Elly Amelingh of van
een Cath. Ferrier bereiken?
leder die nog nooit heeft gesne
den, nooit de vele scherven op
kleur bijeengebracht, beschilderd,
gegrisailleerd, en het glas gebrand
of ingezet, past bescheidenheid bij
het beoordelen.
De Kruisdood van de Verlosser
Op het glas-in-lood-venster, dat de
kruisdood van Jezus in beeld
brengt, neemt de heilige Maria
Magdalena een bijzondere plaats
in.9 De heilige zit geknield aan de
voet van het Kruis, het hoofd naar
beneden nijgend. Vanonder haar
fel-rode hoofddoek golven lange
blonde lokken op haar schouders
neer. Om haar pols een gouden
2. De Kruisdood van Jezus, glas-in-
loodraam door Piet Clijssen, 1936.
armband. Magdalena, in al haar
schoonheid, treurt.
Een Romeinse soldaat doorsteekt
met een lans de zijde van Jezus.
De andere Maria's en Johannes
staan vertwijfeld toe te zien. Hoog
in het glasraam troont de Vader in
de hemel. Engelen brengen Hem
de gevulde lijdenskelk van Zijn
Zoon. De verlossing is voltrokken,
(afb. 2)
Onder in het venster een tekst-
schild of cartouche met twee cou
pletten van het 'Stabat Mater', de
sequentia10 uit de H.Mis van Onze
Lieve Vrouw van Smarten, ook
bekend als Kruiswegzang.
Stabat Mater Dolorosa
Juxta Crucem lacrimosa
Dum pendebat Filius
O quam tristis et afflicta
Fuit illa Benedicta
Mater Unigeniti.
In vertaling luiden deze verzen:
Naast het Kruis, met schreiende
ogen,
Stond de Moeder, diep bewogen
Daar de Zoon te sterven hing.
O, hoe droef, hoe vol van rouwe,
Was die zegenrijkste Vrouwe
Moeder van de [Gods] Eengebore-
ne [Zoon]
De Ten Hemelopneming
Vóór het Feest van Maria ten He
melopneming op 15 Augustus
1935, is het eerste nieuwe glas-in-
loodraam in de oostbeuk van de
kerk geplaatst. Piet Clijssen, de
ontwerper, en Karei Mijnsbergen,
de uitvoerder, hadden er zo hun
eer in gesteld om die grote feestdag
extra luister bij te zetten. Het was
immers ook de naamdag van de
Kerk: Maria's Ten Hemelopne
ming.
Hoe is dit thema van de Hemelop
neming uitgebeeld?
In het benedendeel van het tafereel
schiet de figuur van de dood, met
zeis in de hand, tevergeefs over het
geopende graf waaruit Maria is
ontstegen. Bloemen ontluiken uit
en om het graf. De opkomende
3. De Tenhemel-opneming van de
H. Maagd, glas-in-loodraam door
Piet Clijssen, 1936.
De Waterschans nr. 3 1990
zon, die leven brengt, symboliseert
Maria die ook wordt genoemd de
Aurora Consurgens, of 'Stijgende
Dageraad.'
In het middendeel dragen engelen
Maria, op de wolken des Hemels,
tot voor God de Vader, die op zijn
troon zetelt, in Zijn handen de
kroon gereed houdend om Maria
daarmee te kronen. Aan Zijn voe
ten engelen, in aanbieding neer
geknield. (afb. 3)
Dit eerste ontwerp is streng van
compositie. Van de hinderlijke
middenstaaf heeft Clijssen, omwil
le van de Mariafiguur en het gelaat
van God de Vader, delen wegge
zaagd. Bij de volgende twee ramen
deed hij dat ook maar in het ver
volg hield Clijssen in zijn ontwerp
daar beter rekening mee. Het
bracht ook extra werk en kosten
mee om het ijzeren frame telkens
te verzagen. De vormgeving ademt
nog een beetje de geest van de
Beuronner-school: strenge style-
ring en statische houdingen.11 In
zijn volgende ontwerpen zal Clijs
sen mer speels en beweeglijker
vormen gaan hanteren.
AANTEKENINGEN
1. F. Gieles, '14 glas-in-loodramen
beelden Maria's leven uit'. De Vreug
debloem 5(1986) 59-61. 2. W.A. van
Ham, 'Geschiedenis van het kerkge
bouw', in de bundel Ter ere uan de
Maagd (Bergen op Zoom, 1990). 3.
F.Gieles, 'Maria Hemelvaart', De
Vreugdebloem 6/7 (1987-1988) 76-
80. 4. J. Roozemond-Van Ginhoven,
Ikon, inspired art, icons from 'De Wij-
enburgh (Echteld, 1980). 5. P. Hen-
drix, Ikonen (Amsterdam, 1960)
1973. 6. F. Gieles, 'Maria's Hemel
vaart. Over visioenen en een Spaans
Mysteriespel', De Vreugdebloem 2/3
(1983-1984) nr.4 van 1983. 7. idem,
'Het eerste raam geplaatst', De Vreug
debloem 2/3 (1983-1984) 98-99; 8.
Tonalisme is een term voor gedekt
kleurgebruik. De kleurstraling wordt
daardoor teruggedrongen. Colorisme:
de onverneden kleur, in al zijn straling
toegepast. 9. F. Gieles, 'Glasraam met
Magdalena', De Vreugdebloem 2/3
(1983-1984) 42-43. 10. Lofzang, ge
zongen tussen Epistel en Evangelie. 11
De school van Beuron was een door
de Benedictijner monnik Dom. Deside-
rius Lenz gestichte school voor religieu
ze kunst, die in de tweede helft van de
negentiende eeuw te Beuron (Zuidbei-
eren) was gevestigd. De kunst uit Beu
ron vormde een reactie op een al sterk
naturalisme. 12. 10. Herkomst van de
afbeeldingen: 1. Foto Han Bos, 1990.
2-3. Tekeningen door Fons Gieles,
1984.
Zoals in een vroegere Waterschans
door Willem van Ham in zijn artikel
'Het rusteloos gebeente' aange
kondigd,1 wordt thans beschreven
hoe de door hem geïndiceerde vijf
de grafkelder in de H. Maagdkerk
(1829-1988) werd gelokaliseerd,
wat daarin werd aangetroffen, hoe
in 1988 werd gehandeld met de in
houd en hoe die werd bijgezet in
een nieuw geformeerd graf in de
Sint Gertrudiskerk, genoemd de
zesde grafkelder.
Waar bevond zich de grafkel
der in de kerk van de H.
Maagd?
Hoewel er in oktobei 1829 in de
Staatscourant verslag was gedaan
van de overbrenging van de stoffe
lijke resten uit het Markiezenhof
naar de H. Maagdkerk en of
schoon het zo goed als zeker was
dat de toen speciaal gemaakte
grafkelder zich moest bevinden op
het priesterkoor (in de absis) was
de juiste plaats ervan onbekend of
beter gezegd; eigenlijk vergeten.
Begin 1979, toen er nog geen
sprake was van sluiting van de kerk
van Maria Tenhemelopneming (H.
Maagdkerk)is uit andere
overwegingen2 met behulp van 'n
detektor getracht de plaats van de
kelder te lokaliseren, overigens
zonder resultaat. Met 'n metaal-
detektor omdat er in de gegevens
uit 1829 sprake is van een kist van
lood met een houten bekleedsel. In
april 1987 is de Maagdkerk voor
de Eredienst buiten gebruik
gesteld. Het gebouw is gelijktijdig
eigendom geworden van de ge
meente Bergen op Zoom.
Toen vervolgens de plannen van
het gemeentebestuur om het kerk
gebouw te laten restaureren en om
te laten bouwen tot schouwburg
vaste vorm begonnen te krijgen,
werd nogmaals een poging gedaan
om de plaats van de grafkelder te
achterhalen.3 Dat was nodig om
dat de stoffelijke overschotten in
verband met de herbestemming
van het gebouw niet in de kerk
zouden kunnen blijven. Daarbij
was door het gemeentebestuur
besloten om ze, indien inderdaad
aanwezig, te laten herbegraven in
de Sint Gertrudiskerk. Deze po
ging, uitgevoerd in januari 1988,
had succes. Met behulp van een
wichelroede werd door de heer J.
Cleiren op het priesterkoor een
plaats aangegeven welke, tijdens
kort daarna ter plaatse voorlopig
verricht graafwerk, de grafkelder
met kist inderdaad bleek te herber
gen en bovendien niet veel bezij
den de aangegeven plaats lag (zie
tekening A)
Wat in de kelder en de kist
werd aangetroffen
Toen de datum van aanbesteding
van de werkzaamheden voor het
restaureren en ombouwen van het
Maagdkerkgebouw was vastgesteld
op 15 september 1988 is de graf
kelder op 31 augustus geopend en