Het rusteloos gebeente (vervolg) 52 53 Wetenswaardigheden over de vijfde en zesde grafkelder en over de stof felijke resten van de heren en vrouwenmarkiezen en markiezinnen van Bergen op Zoom en hun verwanten door KEES BOOIJ De Waterschans nr. 3 1990 heeft Clijssen verbannen, het woord is aan het colorisme.8 Clijssen maakte ook de cartons en assisteerde bij de beschildering en het glassnijden op het atelier van Karei Mijnsbergen. Om deze grote opdracht te kunnen uitvoeren ver hoogde hij zijn werkplaats aan de zijde van de Moeregrebstraat (ach ter zijn huis aan de Rijke buurtstraat). De oud-tekenleraar van het Mollerlyceum, Huub de Leeuw, studiegenoot van Piet Clijssen aan de Tilburgse Acade mie, heeft bij het maken van een aantal ramen geassisteerd. Clijssen is zeer goed geslaagd in het vinden van de juiste schaal ten opzichte van de ruimte; het feno meen van de onderlinge sa menspraak van de ramen wat kleur en licht betreft; het afleggen van al le neo-gotische zoetigheid. Meesterlijk is de halverwege geda ne vondst om te gaan variëren in de grootte van de tafrelen. Geloof maar dat de ontwerper met volle inzet van zijn kunnen getracht heeft met elk raam het vorige te overtref fen. Vermoedelijk om de linker-serie niet te overstemmen in kleur en helderheid heeft Clijssen de serie glasramen aan de rechterzijde meer getonaliseerd. Er zijn mensen die vinden dat de ramen van Clijssen niet het niveau bezitten van die van een Eyck of van een Nicolas. Dat mag zijn, maar hebben ze daarom geen bestaansrecht meer? Moeten bij voorbeeld alle bassen, tenoren, so pranen en alten maar van het to neel verdwijnen, omdat zij niet de kwaliteit van een D.F. Diskau, een Caruso, een Elly Amelingh of van een Cath. Ferrier bereiken? leder die nog nooit heeft gesne den, nooit de vele scherven op kleur bijeengebracht, beschilderd, gegrisailleerd, en het glas gebrand of ingezet, past bescheidenheid bij het beoordelen. De Kruisdood van de Verlosser Op het glas-in-lood-venster, dat de kruisdood van Jezus in beeld brengt, neemt de heilige Maria Magdalena een bijzondere plaats in.9 De heilige zit geknield aan de voet van het Kruis, het hoofd naar beneden nijgend. Vanonder haar fel-rode hoofddoek golven lange blonde lokken op haar schouders neer. Om haar pols een gouden 2. De Kruisdood van Jezus, glas-in- loodraam door Piet Clijssen, 1936. armband. Magdalena, in al haar schoonheid, treurt. Een Romeinse soldaat doorsteekt met een lans de zijde van Jezus. De andere Maria's en Johannes staan vertwijfeld toe te zien. Hoog in het glasraam troont de Vader in de hemel. Engelen brengen Hem de gevulde lijdenskelk van Zijn Zoon. De verlossing is voltrokken, (afb. 2) Onder in het venster een tekst- schild of cartouche met twee cou pletten van het 'Stabat Mater', de sequentia10 uit de H.Mis van Onze Lieve Vrouw van Smarten, ook bekend als Kruiswegzang. Stabat Mater Dolorosa Juxta Crucem lacrimosa Dum pendebat Filius O quam tristis et afflicta Fuit illa Benedicta Mater Unigeniti. In vertaling luiden deze verzen: Naast het Kruis, met schreiende ogen, Stond de Moeder, diep bewogen Daar de Zoon te sterven hing. O, hoe droef, hoe vol van rouwe, Was die zegenrijkste Vrouwe Moeder van de [Gods] Eengebore- ne [Zoon] De Ten Hemelopneming Vóór het Feest van Maria ten He melopneming op 15 Augustus 1935, is het eerste nieuwe glas-in- loodraam in de oostbeuk van de kerk geplaatst. Piet Clijssen, de ontwerper, en Karei Mijnsbergen, de uitvoerder, hadden er zo hun eer in gesteld om die grote feestdag extra luister bij te zetten. Het was immers ook de naamdag van de Kerk: Maria's Ten Hemelopne ming. Hoe is dit thema van de Hemelop neming uitgebeeld? In het benedendeel van het tafereel schiet de figuur van de dood, met zeis in de hand, tevergeefs over het geopende graf waaruit Maria is ontstegen. Bloemen ontluiken uit en om het graf. De opkomende 3. De Tenhemel-opneming van de H. Maagd, glas-in-loodraam door Piet Clijssen, 1936. De Waterschans nr. 3 1990 zon, die leven brengt, symboliseert Maria die ook wordt genoemd de Aurora Consurgens, of 'Stijgende Dageraad.' In het middendeel dragen engelen Maria, op de wolken des Hemels, tot voor God de Vader, die op zijn troon zetelt, in Zijn handen de kroon gereed houdend om Maria daarmee te kronen. Aan Zijn voe ten engelen, in aanbieding neer geknield. (afb. 3) Dit eerste ontwerp is streng van compositie. Van de hinderlijke middenstaaf heeft Clijssen, omwil le van de Mariafiguur en het gelaat van God de Vader, delen wegge zaagd. Bij de volgende twee ramen deed hij dat ook maar in het ver volg hield Clijssen in zijn ontwerp daar beter rekening mee. Het bracht ook extra werk en kosten mee om het ijzeren frame telkens te verzagen. De vormgeving ademt nog een beetje de geest van de Beuronner-school: strenge style- ring en statische houdingen.11 In zijn volgende ontwerpen zal Clijs sen mer speels en beweeglijker vormen gaan hanteren. AANTEKENINGEN 1. F. Gieles, '14 glas-in-loodramen beelden Maria's leven uit'. De Vreug debloem 5(1986) 59-61. 2. W.A. van Ham, 'Geschiedenis van het kerkge bouw', in de bundel Ter ere uan de Maagd (Bergen op Zoom, 1990). 3. F.Gieles, 'Maria Hemelvaart', De Vreugdebloem 6/7 (1987-1988) 76- 80. 4. J. Roozemond-Van Ginhoven, Ikon, inspired art, icons from 'De Wij- enburgh (Echteld, 1980). 5. P. Hen- drix, Ikonen (Amsterdam, 1960) 1973. 6. F. Gieles, 'Maria's Hemel vaart. Over visioenen en een Spaans Mysteriespel', De Vreugdebloem 2/3 (1983-1984) nr.4 van 1983. 7. idem, 'Het eerste raam geplaatst', De Vreug debloem 2/3 (1983-1984) 98-99; 8. Tonalisme is een term voor gedekt kleurgebruik. De kleurstraling wordt daardoor teruggedrongen. Colorisme: de onverneden kleur, in al zijn straling toegepast. 9. F. Gieles, 'Glasraam met Magdalena', De Vreugdebloem 2/3 (1983-1984) 42-43. 10. Lofzang, ge zongen tussen Epistel en Evangelie. 11 De school van Beuron was een door de Benedictijner monnik Dom. Deside- rius Lenz gestichte school voor religieu ze kunst, die in de tweede helft van de negentiende eeuw te Beuron (Zuidbei- eren) was gevestigd. De kunst uit Beu ron vormde een reactie op een al sterk naturalisme. 12. 10. Herkomst van de afbeeldingen: 1. Foto Han Bos, 1990. 2-3. Tekeningen door Fons Gieles, 1984. Zoals in een vroegere Waterschans door Willem van Ham in zijn artikel 'Het rusteloos gebeente' aange kondigd,1 wordt thans beschreven hoe de door hem geïndiceerde vijf de grafkelder in de H. Maagdkerk (1829-1988) werd gelokaliseerd, wat daarin werd aangetroffen, hoe in 1988 werd gehandeld met de in houd en hoe die werd bijgezet in een nieuw geformeerd graf in de Sint Gertrudiskerk, genoemd de zesde grafkelder. Waar bevond zich de grafkel der in de kerk van de H. Maagd? Hoewel er in oktobei 1829 in de Staatscourant verslag was gedaan van de overbrenging van de stoffe lijke resten uit het Markiezenhof naar de H. Maagdkerk en of schoon het zo goed als zeker was dat de toen speciaal gemaakte grafkelder zich moest bevinden op het priesterkoor (in de absis) was de juiste plaats ervan onbekend of beter gezegd; eigenlijk vergeten. Begin 1979, toen er nog geen sprake was van sluiting van de kerk van Maria Tenhemelopneming (H. Maagdkerk)is uit andere overwegingen2 met behulp van 'n detektor getracht de plaats van de kelder te lokaliseren, overigens zonder resultaat. Met 'n metaal- detektor omdat er in de gegevens uit 1829 sprake is van een kist van lood met een houten bekleedsel. In april 1987 is de Maagdkerk voor de Eredienst buiten gebruik gesteld. Het gebouw is gelijktijdig eigendom geworden van de ge meente Bergen op Zoom. Toen vervolgens de plannen van het gemeentebestuur om het kerk gebouw te laten restaureren en om te laten bouwen tot schouwburg vaste vorm begonnen te krijgen, werd nogmaals een poging gedaan om de plaats van de grafkelder te achterhalen.3 Dat was nodig om dat de stoffelijke overschotten in verband met de herbestemming van het gebouw niet in de kerk zouden kunnen blijven. Daarbij was door het gemeentebestuur besloten om ze, indien inderdaad aanwezig, te laten herbegraven in de Sint Gertrudiskerk. Deze po ging, uitgevoerd in januari 1988, had succes. Met behulp van een wichelroede werd door de heer J. Cleiren op het priesterkoor een plaats aangegeven welke, tijdens kort daarna ter plaatse voorlopig verricht graafwerk, de grafkelder met kist inderdaad bleek te herber gen en bovendien niet veel bezij den de aangegeven plaats lag (zie tekening A) Wat in de kelder en de kist werd aangetroffen Toen de datum van aanbesteding van de werkzaamheden voor het restaureren en ombouwen van het Maagdkerkgebouw was vastgesteld op 15 september 1988 is de graf kelder op 31 augustus geopend en

Periodieken

De Waterschans | 1990 | | pagina 10